Toshkent davlat transport universiteti “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi “psixologiya”

Gotfrid Vilgelm Leybnits^79 (1646-1716)

Frensis Galton^80 (1822-1911)

jadval.
Musiqiy qobiliyatlardagi irsiy xususiyatlar

Ota - onalar Bolalar	musiqaga moyil	musiqaga moyil emas
Musiqaga moyil	85 %	7 %
Musiqaga moyil emas	25 %	58 %

⁸¹Egizaklardagi musiqaga moyillikning korrelyasion ko‘rsatgichi ham yuqori bo‘lib (p 0.7), egizak bo‘lmaganlardan ancha farq qiladi (p 0.3 – 0.4).
Galtondan keyingi tadqiqotlarda musiqaga bo‘lgan qobiliyatga ona tilining xususiyati ta’sir qilishi aniqlandi: yumshoq - tonal yoki keskir - tonal bo‘lmagan tillar. Masalan, keskinroq hisoblangan rus tilida gapiruvchi bolalardagi musiqani idrok qilish yumshok, tonal tillarda so‘zlashuvchi vetnamliklarning idrokidan ancha past chiqqan.
Lekin yuqoridagi fikrlar va tortishuvlarning kelib chiqish sababi tushunarli bo‘lishi kerak: ular insonning asl mohiyatini tushunish va uning xulqini boshqarish ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Demak, inson jamiyat a’zosi sifatida uning normalariga bo‘ysunadi, uning kutishlariga javob berishga harakat qiladi va o‘z xulqini uning talablariga monand qilishga intiladi. SHu nuqtai nazardan kelib chiqib, shaxs fenomeniga ta’rif berish mumkin.
SH a x s - ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning mahsulii, ongli faoliyatning sub’ekti bo‘lmish individdir. SHaxsga taalukli bo‘lgan eng muhim tasnif ham uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy munosabatlarga bevosita aloqadorlik, ijtimoiy faoliyatga nisbatan ham ob’ekt, ham sub’ekt bo‘lishlikdir.
«SHaxs» qismi ostidagi komponent. Bandura o‘z o‘zini xarakat qildirish konsepsiyasini o‘rgandi. O‘zining-tasirchanligi tushunchasi ular maqsadlarga erishish yo‘lida muvaffaqiyatli bo‘lishi mumkin degan xalq etiqodini anglatadi. O‘z o‘zini xarakat qildirish bir xil emas. Izzat o‘z qadr-qmmatimizni, bizning xukmlarini anglatadi, xolbuki, o‘z o‘zini xarakat qildirish shaxsiy qobiliyatni bizning xukmlari nazarda tutadi. Siz ishonmaydigan narsalaringizga xarakat qilmang⁸².
SHaxsga taallukli bo‘lgan fazilatlardan eng muhimi shuki, u shu tashqi, ijtimoiy ta’sirlarni o‘z ongi va idroki bilan qabul qilib (ob’ektni), so‘ngra shu ta’sirlarning sub’ekti sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Oddiy qilib aytganda, inson bolasi ilk yoshlikdanok «mening hayotim», «bizning dunyo» degan ijtimoiy muhitga tushadi. Bu muhit o‘sha biz bilgan va har kuni his qiladigan siyosat, huquq, axloq olamidir. Bu muhit - kelishuvlar, tortishuvlar, hamkorliklar, an’analar, udumlar, turli xil tillar olami bo‘lib, undagi ko‘plab qoidalarga ko‘pchilik mutloq qo‘shiladi, ba’zilar qisman qo‘shiladi. Bu shunday qoidalar va normalar olamiki, ularga bo‘ysunmaslik jamiyat tomonidan qoralanadi, ta’qiblanadi. SHulardan kelib chiqadigan xulosa shuki, shaxs jamiyatga nisbatan barcha tartib - qoidalarni qabul qiluvchi sub’ekt bo‘lsa, jamiyat - ijtimoiy intizom va tartibning, madaniyatning mufassal ko‘rinishidir.
SHaxs ijtimoiy xulqiga turli tashqi kuchlar ta’sir qiladi: siyosiy, mafkuraviy, iqtisodiy, ma’naviy, axloqiy va boshqalar. Bu ta’sirotlar mohiyatan aslida jamiyat a’zolari bo‘lmish shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning ayrim alohida yo‘nalishlarini belgilab beradi.
SHunday qilib, shaxs turli ijtimoiy munosabatlar tizimi ta’sirida bo‘ladi va ko‘plab ijtimoiy institutlar (oila, mahalla, o‘quv maskanlari, mehnat kollektivlari, norasmiy tashkilotlar, din, san’at, madaniyat va boshk.) bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, shaxsdagi turli g‘oyalar, fikrlar va mafkura mafkuraviy munosabatlar tizimi ta’sirida shakllanib, ular bevosita oila, bog‘cha, maktab, boshqa o‘quv va tarbiya muassasalari orqali ongga singdiriladi. Agar bu ta’sir uning e’tiqodi darajasida ko‘tarilsa, va unda yana yangidan - yangi fikrlar va g‘oyalarning paydo bo‘lishi, o‘sishiga olib kelsa, shaxs taraqqiyoti jarayonida shunday faoliyat sohasini tanlaydiki, o‘z qobiliyatlari, malaka va ko‘nikmalarini rivojlantira borib, ziyoli sifatida yo o‘qituvchi, yoki vrach, yoki olim, kashfiyotchi, muhandis bo‘lib, elu - yurtiga xizmat qiladi.
Iqtisodiy munosabatlar ham shaxs ongi va uning insoniy xususiyatlari shakllanishida katta rol o‘ynaydi. Masalan, bosqichma - bosqich bozor munosabatlariga o‘tayotgan O‘zbekiston sharoitini oladigan bo‘lsak, yangicha iqtisodiy o‘zgarishlar, bozor, raqobat, legalizatsiya va shunga o‘xshash yangiliklar har bir shaxsning moddiy boyliklar va ularga bo‘lgan shaxsiy munosabatlarida aks etib, uning iqtisodiy ongi, tafakkuri va iqtisodiy xulqi normalarini belgilaydi.
SHaxsni tushunish eng muxim psixologik yondashuvlardan biri bo‘lib, Avstriya shifokori va ruxshunosi Sigmund Frod (1856-1939) ning ko‘rsatmalariga asoslangan, u bugun shaxsiyatni tushunish uchun qanday psixodinamik yondashuvdan foydalanish xaqidagi nazariyaga asos solgan⁸³. Psixodinamik yondashuv insonning hatti-harakati bexush fikrlari, xis-tuyg‘ular va xotiralar roliga qaratilgan. Uning ishi, psixologiyasi xaqida, bizning kundalik fikrlashimizga ulkan tasir ko‘rsatadi, chunki juda ko‘p odamlar Frod xaqida biladilar va psixodinamik yondashuv eng muxim yondashuvlarni psixologik davolash uchun biridir (Roudinesko, 2003; Teylor, 2009). Frod, Ehtimol, eng yaxshi, chunki uning tasirchan kuzatish doirasida, barcha psixologlarga malum shaxsiyatni tahlil qilgan. Uning 24 tomlik asarlari bor. Barcha nazariyalar xaqiqiy bo‘lgani kabi, Frodning bunyodkorlik g‘oyalari qisman noto‘g‘ri bo‘lib chiqdi va hali uning nazariyasi va boshqa jihatlari psixologiyaga tasir etmagan⁸⁴.
Frod fransuz nevropatologi, birinchi navbatda, ayol bemorlarni intervyu qilgan Jin-Martin CHarkotning (1825-1893) ishidan tasirlangan edi⁸⁵. Deyarli bu bemorlarning hammasi keyin jazava deb atalgan narsani boshdan kechirgan edi. U endi shaxsi va surunkali og‘riq, bexushlik, joxillik va falaj kiritilgan jismoniy alomatlar majmui sifatida yuritilgan paytda psixologik buzuqlik, jazavaga tushishni tasvirlash uchun ishlatiladi.
CHarkot belgilari uchun xech qanday biologik sababni topish mumkin emas. CHarkot gipnozdan foydalanish bilan tajriba o‘tkazdi, (Dolnitsk, 1998). Frod va CHarkot ham gipnoz davomida travmani eslab qolish ko‘pincha katarsis sifatida tanilgan xissiyotlarga quyilishi bilan birga deb topdi va, katarsis quyidagi bemorning alomatlari tez-tez jiddiyligining qisqartirishiga olib keldi. Ushbu kuzatuv davom etdi va bu kasalliklar, psixologik o‘rniga fiziologik omillar sabab bo‘ldi, deb xulosa qilishlariga olib keldi.
Frod CHarkot shaxsiyat va xulq manbalari xaqida o‘z nazariyasini rivojlantirish uchun qilgan kuzatuvlaridan ishlatdi, va uning tushunchasi psixodinamik yondashuv asosiy mavzular markazi bo‘ldi. Xoxishi jixatidan, Frod, biz o‘z xatti-xarakatlarimizni nazorat qilish imkoniga ega bo‘lamiz deydi. Aksincha, u barcha bexush xatti-xarakat bizning tushunchamiz tashqarisida yotadi va niyatlarimiz tomonidan oldindan belgilangan, deb ishongan. Bu kuchlar bizni gipnoz ostida esa, bunday obessiya kabi nevrotik belgilar sifatida, bizning tushlar o‘zlarini ko‘rsatishi va Frodcha nazariyada odamlar tilida o‘z bexush istaklarini oshkor bo‘lgan "tildan singib kiradi"⁸⁶. Frodning baxslashishicha, albatta, nima uchun biz tushuntirishlar tashkil qilish mumkin bo‘lsa-da, biz kamdan-kam xollarda, tushunish deb takidlaymiz. Aslida keyingi yurish-turish, Frod uchun ong ko‘plab niyatlarimiz bilan, aysberg kabi bexush bo‘lib biz xabardor bo‘lgan anglashga nisbatan, balki, ko‘z oldidan juda katta bo‘lgan bo‘lardi⁸⁷.

Rasm. Bexushlik⁸⁸

Ongli miya o‘z ichiga siz bugunda xabardor bo‘lgan va bugungi kunda qayta ishlash mumkin bo‘lgan fikr va xotiralarni o‘z ichiga oladi. Xushdan oldingi ongli fikrlar va faqat ongli idrok yuzasi ostida va osonlik bilan o‘tish mumkin bo‘lgan xotiralardan iborat. Frodning fikricha, bexush ongdan tashqarida xabardorlik tez o‘tishi mumkin emas.
Frod ong uch qismga bo‘lingan deb taklif qilgan: shaxsiyat, xudbinlik va superego⁸⁹ (Frod, 1923/1943). Frodcha nazariyasiga ko‘ra, shaxsiyat bizning eng ibtidoiy impulslarimiz asosini tashkil etib tarkibiy qism xisoblanadi. U butunlay bexush va jinsiy yo‘lka (libido) va tajovuzkor yoki xalokatli yo‘lkani (Txanatos), shu jumladan, bizning eng muhim fikrlarimizni xaydaydi. Frod fikricha, shaxsiyat, bizning jinsiy va agressiv jadallashtirishni darhol qondirish uchun zavq tamoyili-istagi bilan bog‘liq. Biz ko‘pincha yanada samarali faoliyatni yuritish xisobiga, bizning nega spirtli ichimlik ichishimiz, sigaret chekishimiz va pornografiya ko‘rishimiz, odamlar haqida o‘rtacha xazillashishimiz va boshqa qiziqarli yoki zararli xulq bilan shug‘ullanishimizni asoslaydi.
SHaxsiyat uchun aksincha, superego axloq va fikrlar xissini ifodalaydi. Superego bizga barcha biz kerak emas deb bilgan narsalarni yoki burchlarini va jamiyat majburiyatlarini aytib beradi. Superego takomillashtirish uchun intiladi va biz uning talablarini imkon qadar yashash uchun muvaffaqiyatsiz bo‘lsa, biz o‘zimizni aybdor xis qilamiz.
Zavq tamoyili haqida shaxsiyatdan farqli o‘laroq, xudbinlikning vazifasi elektr manbaiga tegishli vaqtgacha bizning asosiy niyatlarimizni qondirishni keyinga qoldirib turishimiz kerak degan haqiqat tamoyili-g‘oyasiga asoslangan. Xudbinlik asosan ongli tekshiruv yoki shaxsiyat to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Xudbinlik shaxs istaklari va superego mavjud jamiyat cheklovlari o‘rtasidagi vositachi bo‘lib xizmat qiladi. Biz, baqirib qichqirishimiz yoki urishimiz mumkin va xali bizning xudbinlik odatda, kutish, aks ettirish va yanada tegishli javob tanlashni aytadi⁹⁰.