Toshkent davlat texnika universiteti tasdiqlayman

Metod, metodologiya, metodika tushunchalarining o’zaro aloqasi va farqi. Metod (yunon. metods - usul) keng mа'noda, ijodiy
faoliyatning har qanday shakli kabi mа ’nolarni anglatadi. Metod u yoki
bu shaklda mа’lum qoida, tartib, usul, harakat va bilim mezonlarining
yig‘indisi hamdir. U tamoyillar, talablar tizimi bo‘lib, subyektni aniq
vazifani bajarishga, faoliyatning shu sohasida ma’lum natijalarga
erishish sari yo‘naltiradi. U haqiqatni izlashda vaqt, kuchni tejaydi,
maqsadga eng yaqin va oson yo‘l bilan etishishga yordam beradi.
Metodning asosiy vazifasi faoliyatning bilish va boshqa shakllarini
boshqaruvdan iborat. Biroq:
- birinchidan, metod va metodologik muammolarning rolini inkor
qilish yoki to‘g‘ri baholamaslik («metodologik negavizm»);
- ikkinchidan, metodning ahamiyatini bo‘rttirish, mutlaqlashtirish,
uni barcha masalalarning kaliti, ilmiy yangiliklarni yaratishning eng
qulay vositasi (metodologik eyforiya), deb tushunish noto‘g‘ridir.
Har qanday metod muayyan nazariya asosida yaratiladi va
tadqiqotning zaruriy sharti sifatida namoyon bo‘ladi. Har bir metodning
samaradorligi uning chuqur mazmun va mohiyatga egaligi, nazariyaning
fundamentalligi bilan asoslanadi. o’znavbatida, metod mazmuni
kengayib boradi, ya’ni bilimning chuqurlashishi va kengayishi, tajribaga
tatbiq etilishi bilan metodning ko‘larni ham o‘zgaradi.
Ilmiy bilishda nafaqat ilmiy natija (bilimlar majmui) va
predmetning mohiyatini anglash, balki unga eltuvchi yo‘l, ya’ni metod
ham haqiqiy bo‘lmog‘i lozim. Shunga ko‘ra, predmet va metodni bir-
biridan ayri holda tushunish mumkin emas. Har qanday metod u yoki bu
darajada real hayotiy jarayonlarda shakllanadi va yana unga qaytadi.
Metod har qanday tadqiqot boshlanishida to‘la holda namoyon
bo'lmasa-da, ma’lum darajada predmetning sifat o‘zgarishi bilan har
safar yangidan shakllanadi.
Metod bilish predmeti va harakatni sun’iy ravishda bog‘lamaydi,
balki ularning xususiyatlari o‘zgarishi bilan o‘zgarib boradi. Ilmiy
tadqiqot predmetga daxldor dalil va boshqa belgilarni jiddiy bilishni
talab qiladi. U ma’lum materialning harakati, uning xususiyatlari,
rivojlanish shakllari va h.k.Iarda namoyon bo‘ladi. Demak, metodning
haqiqiyligi, eng avvalo, tadqiqot (obyekt) predmetining mazmuni bilan
bog‘liq.
Metod subyekt bilan chambarchas bog'liqdir. Boshqacha qilib
aytgan-da, «inson umum metodologiyaning markazidir» (Feyerbax).
Ikkinchidan, har qanday metod yoki bu darajada boshqaruv quroli
vazifasini bajaradi.
Metod subyekt va obyektning murakkab dialektikasi acosida
rivojlanadi va bunda oxirgisi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Shu
ma’noda, har qanday metod, eng avvalo, obyektiv, mazmunli va konkret
bo‘lsada, ayni paytda, subyektiv hamdir. Biroq u faqat mavjud qoidalar
tizimi emas, balki obyektiv ilmiylikning davomi sifatida namoyon
bo‘ladi.
Metod metodikada konkretlashadi. Metodika daliliy materiallarni
yig'ish va saralash vositasi, aniq faoliyat turidir. U metodologik
tamoyillardan farq qilsada, ularga asoslanadi.
Metodlar xilma-xilligiga qarab, turli mezonlar asosida
klassifikatsiya qilinadi. Eng avvalo, m a’naviy, g'oyaviy (shuningdek,
ilmiy) moddiy va amaliy faoliyat metodlarini ajratmoq lozim.
Fan tarixida metodlar yangi nazariyalarni yaratish jarayonida
shakllanadi. Yangilik yaratish san’ati yangiliklar jarayonida kamol
topadi. Dastlabki tadqiqot tajribada shakllanar ekan, metod tadqiqotning
boshlang‘ich nuqtasi, amaliyot bilan nazariyani bog‘lovchi vosita
sifatida namoyon bo‘ladi. Metod va nazariyaning uzviy aloqasi ilmiy
qonunlarning metodologik rolida o‘z aksini topadi. Har qanday fanga
oid qonun insonni voqeliqdagi narsa va hodisalarni shu fanga mansub
sohaga mos fikrlashga undaydi. Masalan, energiyaning saqlanish qonuni
bir vaqtning o‘zida metodologik tamoyil bo‘lib, oliy nerv faoliyatining
reflektorlik nazariyasi, hayvonlar va inson axloqini tadqiq qilishning
metodlaridan biri hamdir.
Ilmiy tadqiqot jarayoni tarixan ishlab chiqilgan metodlar asosida
amalga oshiriladi. Hech kim hech qachon haqiqatni yo‘qdan bor qila
olgan emas. Albatta, olim izlanishlar, xatolar qurshovida harakat qiladi.
Ba’zi hollarda bir narsani izlash jarayonida butunlay boshqa narsa
yaratiladi.
Metod o‘z-o‘zidan tadqiqotning muvaffaqqiyatli bo‘lishini
ta’minlay olmaydi, chunki nafaqat yaxshi metod, balki uni qo‘llash
mahorati ham muhimdir. Ilmiy bilish jarayonida turli metodlardan
foydalaniladi. Umumiy darajasiga ko‘ra, ular keng yoki tor ko‘lamda
qo‘llaniladi. Har qanday fan o‘z predmetini o'rganishda yoki bu
obyektning mohiyatidan kelib chiquvchi turli xususiy metodlardan
foydalanadi. Masalan, ijtimoiy jarayonlarni o‘rganish metodi olamning
ijtimoiy shakli, uning qonuniyatlari, mohiyatining xususiyatlari bilan
belgilanadi.
Metodologiya - faoliyatda qo’llaniladigan ma’lum usullar tizimi
(fanda, siyosatda, san’atda va h.k). va tizim haqidagi ta ’limot yoki
metod nazariyasi sifatida amal qiladi.
Hozirgi davrda metodologiya faqat ilmiy bilish sohasi bilan
cheklanishi mumkin emasligi ayon boidi va albatta, bilish
chegarasidan chiqishi va o‘z sohasida amaliyotda ham qo‘llanishi zarur.
Bunda bilish va amaliyotning uzviy aloqadorligiga e’tibor qaratmoq
kerak.