Toshkent davlat texnika universiteti tasdiqlayman

Xususiy ilmiy metodlar - materiya harakatining asosiy shakliga
mos bo’lganmuayyan fanda qo’llaniladigan bilish usullari, tamoyillari,
tadqiqot usullari va tartib-taomillari majmui. Mexanika, fizika, kimyo,
biologiya va ijtimoiy-gumanitar fanlarning metodlari shular
jumlasidandir. Xususiy fanlar metodlarining o'ziga xos xususiyatlari
moddiy ifodasini topgan bilish vositalari: mikrofizikada zarralarni
tezlatgichlar, tibbiyotda a’zolar faoliyatini qayd etuvchi turli
o'lchagichlar va shu kabilar hozirgi zamon metodologik tadqiqotining
muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Empirik tadqiqot metodlari. О'rganilayotgan har qanday obyekt
haqida egallanadigan bilvosita bilim empirik bilish deb ataladi.Kuzatish
empirik bilishning asosiy metodidir. Kuzatish-narsa va hodisalarni
izchil passiv kuzatish bo’lib, unda asosan, sezgi a’zolarining
ma’lumotlariga tayanadi. Kuzatish jarayonida biz bilish obyektining
nafaqat tashqi tomonlari haqida, balki, pirovard maqsad sifatida uning
muhim xossa va munosabatlari haqida ham bilim olarniz. Kuzatish
bevosita yoki turli asboblar va boshqa texnik uskunalar yordamida
bilvosita amalga oshirilishi mumkin. Fan rivojlanishi bilan kuzatish
tobora murakkablashib, uning vositalari ko‘payib bormoqda. Ilmiy
kuzatishga qo’yiladigan asosiy talablar: maqsad (kuzatish obyekti)ning
aniqligi; qayta kuzatish orqali yoki boshqa metodlar (masalan,
eksperiment) yordamida nazorat qilish mumkinligi. Kuzatish natijalarini
talqin qilish, asboblarning ko‘rsatkichlarini o‘qish va shu kabilar muhim
ahamiyatga ega. Kuzatuv ilmiy bilish uchun o‘ta zarur, chunki u
bo‘lmasa, fan boshlang‘ich axborot ololmas, ilmiy dalillar va empirik
ma’lumotlarga ega bo‘lmas, o‘z-o‘zidan ma’lumki, nazariy bilimni ham
qurib bo‘lmas edi. Kuzatuv ilmiy bilish uchun o‘ta zarur, chunki u
bo‘lmasa, fan boshlang‘ich axborot ololmas, ilmiy dalillar va empirik
ma’lumotlarga ega bo‘lmas, o‘z-o‘zidan ma’lumki, nazariy bilimni ham
qurib bo'lmas edi.
Shuningdek, kuzatuvning tashkil etilishiga bog'liq holda ochiq va
yashirin, dala va laboratoriya kuzatuvi, qayd etish turiga ko’ra- qayd
etuvchi, baholovchi va aralash bo‘ladi. Axborot olish turiga ko'ra
kuzatuvlar bevosita va instrumental turlarga bo ‘linadi. О ‘rganilayotgan
obyektlarni qamrab olish hajmiga ko’raesa yalpi va tanlab kuzatish
farqlanadi; takrorlanishiga ko’ra-doimiy, davriy va bir martalik
kuzatuvlar bo'ladi. Kuzatuvning tez-tez uchrab turadigan xili - o’zo’zini kuzatuv bo’lib, u, masalan, psihologiyada keng tarqalgan.
Biroq kuzatuv bilish uslubi sifatida qator jiddiy kamchiliklarga ham
ega. Tadqiqotchining shaxsiy xususiyatlari, uning manfaatlari, nihoyat,
lining psihologik holati kuzatuv natijalariga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Tadqiqotchi muayyan natijaga ega bo‘lish, o‘zida mavjud
farazlarni tasdiqlashga qaratilganida kuzatuvning obyektiv natijalarini
buzilishiga yanada ko'proq moyil bo'ladi.
Kuzatuvning obyektiv natijalarini olish uchun intersubyektivlik
talablariga rioya qilish lozim, ya’ni kuzatuv ta’limotlari, imkon qadar,
boshqa kuzatuvchilar tomonidan ham olinishi va qayd etilishi shart.
Bevosita kuzatishni asbob-uskunalar bilan almashtirish kuzatuv
imkoniyatlarini cheksiz tarzda kengaytirib yuboradi, ammo u ham
subyektivlikni istisno etmaydi; bu kabi bilvosita kuzatuvni baholash va
tushuntirish subyekt tomonidan amalga oshiriladi va shuning uchun
tadqiqotchining ta’siri baribir ro‘y beradi.
Eksperiment-o‘rganilayotgan jarayonga faol va izchil aralashish,
eksperimentning maqsadlariga muvofiq maxsus yaratilgan hamda
nazorat ostiga olingan sharoitlarda tadqiq qilinayotgan obyektni
tegishli tarzda o’zgartirish yoki uni aks ettirish. Eksperiment jarayonida
o'rganilayotgan obyekt uning mohiyatini buzib ko‘rsatishi mumkin
bo’lgan nojo‘ya ta’sirlardan ajratiladi va «sof shakl»da ifoda etiladi.
Eksperimentning asosiy xususiyatlari:
a) tadqiqot obyektiga (kuzatishdagiga qaraganda) yanada faolroq
munosabat, shu jumladan, uni o‘zgartirish va qayta tuzish;
b) obyektning xulq-atvorini nazorat qilish va natijalarni tekshirish
imkoniyatining mavjudligi;
v) tadqiqotchining xohishiga ko‘ra, o‘rganilayotgan obyektni bir
necha marta aks ettirish mumkinligi;
g) hodisalarning tabiiy sharoitlarda kuzatilmaydigan xossalarini
topish imkoniyatining mavjudligi.
Eksperimentlarning turlari juda xilma-xildir. Vazifalariga qarab
tadqiqot (qidirish), tekshirish (nazorat) va aks ettirish eksperimentlari
farqlanadi. Obyektlarning xususiyatiga qarab fizik, kimyoviy, biologik,
ijtimoiy va h.k. eksperimentlar farqlanadi. Sifat va son eksperimentlari
ham mavjud. Fikriy eksperiment-ideallashtirilgan obyektlar haqida fikr
yuritish protseduralari tizimi hozirgi zamon fanida keng tarqalgan.
Taqqoslash-obyektlar (yoki ayni bir obyektning rivojlanish
bosqichlari)ning о ‘xshashyoki farqli jihatlarini, ya’ni ularning ayniyligi
va tafovutlarini aniqlovchi bilish operatsiyasi. U faqat turkum hosil
qiluvchi turdosh predmetlar majmuidagina ma’no kasb etadi.
Predmetlarni turkumda taqqoslash ayni tadqiqot uchun muhim
belgilarga qarab amalga oshiriladi. Bunda bitta belgiga qarab
taqqoslanayotgan predmetlarni boshqa belgiga qarab taqqoslash
bo'lmasligi ham mumkin. Taqqoslash mantiqiy usul-analogiyaning
(quyida qarang) negizi hisoblanadi va qiyosiy-tarixiy metodning asosi
bo‘lib xizmat qiladi. Uning maqsadi-ayni bir' hodisa yoki birgalikda
mavjud har xil hodisalar rivojlanishining turli bosqichlari (davrlari,
darajalari)ni bilishda umumiy va xususiy holatlarni aniqlash.
Tavsiflash-tajriba (kuzatish yoki eksperiment) natijalarini fanda
qabul qilingan ma’lum belgilash tizimlari yordamida qayd etishdan
iborat bilish operatsiyasi
O’lchash-qabul qilingan о ‘Ichov birliklarida о ‘Ichanayotgan
kattalikning son miqdorini topish maqsadida та ’lum vositalar
yordamida bajariluvchi amallar majmui. O‘lchashning tuzilmasi
quyidagi elementlardan tashkil topadi:
-bilish subyekti, muayyan bilish maqsadlarida o'lchashni amalga
oshiradi;
-o‘lchash vositalari, tabiiy va inson tomonidan yaratilgan;
-o'lchash obyekti, ya’ni o'lchanadigan kattalik yoki qiyoslash
amaliyotini qo‘llash mumkin bo‘lgan xossa;
-o‘lchash usuli ya’ni, o'lchash asboblari yordamida bajariladigan
amaliy harakatlar, operatsiyalar yig‘indisidan iborat bo‘lib, o‘z ichiga
muayyan mantiqiy va hisoblash amaliyotlarini ham oladi;
-o‘lchash natijasi, nomlangan kattalikdan iborat bo‘lib, tegishli
nomlar yoki belgilar yordamida ifodalanadi.
О‘lchash aniqligi muammosi ham empirik bilish uslubi sifatida shu
kabi o‘lchashning gnoseologik asoslariga oid hisoblanadi. 0 ‘lchash aniqligi o‘lchash jarayonidagi quyidagi obyektiv va subyektiv omillarga bog‘liq:
-o‘rganilayotgan obyektda u yoki bu turg‘un miqdor ta’riflarini ajratib olish imkoniyati murakkab, ba’zan esa buning umuman iloji
bo‘lmaydi;
-olchash vositalari imkoniyatlari (ularning mukammallik darajasi)
va o‘lchash jarayoni kechayotgan sharoitlar. Qator hollarda kattalikning
aniq qiymatini topishning umuman imkoni yo‘q. Masalan, elektronning
atom atrofidagi traektoriyasini aniqlash mumkin emas va h.k.
Oichashning subyektiv omillari qatoriga o‘lchash usulini tanlash,
ushbu jarayonni tashkil qilish va subyektning bilish imkoniyatlari -
eksperiment o‘tkazuvchi malakasi, uning olingan natijalarini to‘g‘ri va
savodli izohlab berish mahorati kiradi.
Bevosita о‘lchash bilan birga ilmiy eksperiment о‘tkazish
jarayonida bilvosita о‘lchash uslubi keng qo‘llanadi. Bilvosita
о‘lchashda izlanayotgan kattalik dastlabki funksional bog‘liqlik bilan
bog'liq boshqa kattaliklarni bevosita о‘lchash asosida aniqlanadi. Jism
massasi va hajmining o’lchangan qiymatlariga ko‘ra uning zichligi
aniqlanadi; o‘tkazgichning solishtirma qarshiligi qarshilikning
o‘lchangan kattaliklari, o‘tkazgichning ko‘ndalang kesimi uzunligi va
maydoniga ko‘ra topilishi mumkin va h.k. Ayniqsa, obyektiv reallik
sharoitida bevosita о‘Ichash mumkin bo‘lmaganida bilvosita oichash
uslubining roli katta. Masalan, har qanday kosmik obyekt (tabiiy)ning
massasi boshqa fizik kattaliklarni o‘lchash ma’lumotlarini qo‘llashga
asoslangan matematik hisob-kitoblar yordamida aniqlanadi.
Nazariy tadqiqot metodlari. Nazariy asoslangan va isbotlangan
bilimlar majmui nazariy tadqiqot metodlari orqali egallanadi.
Quyidagilar nazariy tadqiqot metodlaridir:
Aksiomatik metod-ilmiy nazariya tuzish usuli. Bunda uning asosiga
ayrim dastlabki qoidalar—aksiomalar qo’yiladi va nazariyaning qolgan
barcha g'oyalari mana shu aksiomalardan sof mantiqiy yo’l bilan
isbotlash orqali keltirib chiqariladi. Aksiomalardan teoremalarni
(umuman, bir formuladan boshqa formulalarni) keltirib chiqarish uchun
maxsus qoidalar ta’riflanadi. Binobarin, aksiomatik metodda isbotlashhar biri yo aksioma bo‘lgan, yo oldingi formulalardan ma’lum qoidaga
binoan keltirib chiqariladigan formulalarning ma’lum ketma-ketligi.
Aksiomatik metod-olingan ilmiy bilimni tizimga solish usullaridan biri.
Uning amalda qo‘llanishi cheklangan, chunki uni faqat aksiomalashtirilgan mazmun nazariyasining rivojlanish darajasi juda katta bo‘lgan
holdagina qo‘llash mumkin. Mashhur fransuz fizigi Lui de Broylning
ta’biri bilan aytganda, «aksiomatik metod tasniflash yoki ta’lim
berishning yaxshi metodi bo‘lishi mumkin, ammo u kashf etish metodi
bo‘la olmaydi».
Gipotetik-deduktiv metod - bir-biri bilan deduktiv bog'liq bo’lgan
gipotezalar tizimini yaratishni nazarda tutadi. Mazkur gipotezalardan
pirovard natijada empirik dalillar to‘g‘risida xulosalar chiqariladi. Ushbu
metod gipotezalardan va haqiqiy ma’nosi ma’lum bo'lmagan boshqa
farazlardan xulosalar chiqarishga (deduksiyaga) asoslanadi. Binobarin,
mazkur metod yordamida chiqarilgan xulosa muqarrar tarzda ehtimoliy
xususiyatga ega bo‘ladi.
Gipotetik-deduktiv metodning umumiy tuzilishi:
- nazariy tushuntirishni taqozo etuvchi material bilan tanishish va
mavjud nazariyalar, qonunlar yordamida nazariy tushuntirishga harakat
qilish. Agar buning iloji bo‘lmasa:
- turli-tuman mantiqiy usullar yordamida mazkur hodisalarning
sabab va qonuniyatlari to‘g‘risida faraz (gipoteza, taxmin)lar qilish;
- farazlarning asosliligi va jiddiyligiga baho berish va ularning
orasidan haqiqatga eng yaqinini tanlab olish;
- gipotezadan oqibatlarni (odatda, deduksiya yo‘li bilan) keltirib
chiqarish va uning mazmuniga aniqlik kiritish;
- gipotezadan keltirib chiqarilgan oqibatlarni tajribada tekshirish. Bu
yerda gipoteza yo tajribada isbotlanadi, yo inkor etiladi. Ammo ayrim
oqibatlarning isbotlanganligi gipotezaning haqiqiyligini (yoki
soxtaligini) kafolatlamaydi. Tekshiruv natijalariga ko‘ra, eng yaxshi
gipoteza nazariyaga aylanadi.
Matematik gipotezani gipotetik-deduktiv metodning turi deb
hisoblash mumkin. Bu yerda ilgari ma’lum bo‘lgan va tekshirilgan
holatlarning takomillashtirilgan ko‘rinishlarini ifoda etuvchi ma’lum
tenglamalar gipoteza vazifasini bajaradi. Ilgari ma’lum bo‘lgan va
tekshirilgan holatlar o‘zgartirilib, yangi hodisalarga taalluqli bo‘lgan
gipotezani ifodalovchi yangi tenglama tuziladi. Gipotetik-deduktiv
metod (aksiomatik metod singari) kashf etish metodidan ham ko‘ra
ko‘proq ilmiy bilimni tuzish va asoslash metodi hisoblanadi, chunki u
yangi gipotezaga qanday yo‘l bilan kelish mumkinligini ko‘rsatadi.
Mavhumdan konkretlikka yuksalish metodi - ilmiy fikrning
dastlabki mavhumlikdan bilishni chuqurlashtirish va kengaytirish izchil
bosqichlari orqali natijaga - tadqiq qilinayotgan predmetni nazariyada
yaxlit aks ettirishga tomon harakatidan iborat. Muayyan hissiylikdan
mavhumlikka yuksalish, tafakkurda predmetning alohida jihatlarini
ajratish va ularni tegishli mavhum ta’riflarda «mustahkamlash» mazkur
metodning shartlaridir. Bilishning muayyan hissiylikdan mavhumga
tomon harakati xususiydan umumiyga tomon harakat demakdir. Bu
yerda tahlil va induksiya singari mantiqiy usullar yetakchilik qiladi.
Mavhumdan muayyan hissiylikka yuksalish-ayrim umumiy mavhumliklardan ularning yagonaligiga, muayyan umumiyga tomon harakat
jarayonidir. Bu erda sintez va deduksiya usullari yetakchilik qiladi.
Bilishning bunday harakati formal, texnik protsedura emas, balki
predmetning rivojlanishidagi qarama-qarshilikni, ichki qarama-qarshiliklarga muvofiq uning bir darajadan boshqa darajaga o‘tishini aks
ettiruvchi dialektik ziddiyatli harakatdir.
Umum ilmiy tadqiqot metodlari - falsafa bilan maxsus fanlaring
fundamental nazariy-metodologik qoidalari о 'rtasida o’ziga xos «oraliq
metodologiya» bo lib xizmat qiladi. Umumilmiy tushunchalar qatoriga
ko'pincha «axborot», «model», «tuzilma», «funksiya», «tizim»,
«element», «oqilonalik», «ehtimollik» singari tushunchalar kiritiladi.
Birinchidan, bir qancha xususiy fanlar hamda falsafiy
kategoriyalarning alohida xossa, belgi va tushunchalari umumilmiy
tushunchalarning mazmuniga «singdirib» yuborilganligi, ikkinchidan,
(falsafiy kategoriyalardan farqli o‘laroq) matematik nazariya va
simvolik mantiq vositalari bilan ularni formallashtirish, ularga aniqlik
kiritish mumkinligi umumilmiy tushunchalarning o‘ziga xos jihatlaridir.
Agar falsqfly kategoriyalar umumiylikning mumkin bo‘Igan eng
yuqori darqjasi - muayyan umumiy darajani o’zida mujassamlashtirgan
bo’lsa, umumilmiy tushunchalarga ko’proq umumiy mavxum (bir xil)
daraja xoski, bu ularni mavxum-formal vositalar yordamida ifoda etish
imkonini beradi. Falsafaning asosiy masalasini (to‘la hajmda) yechishda
«ishtirok etish» sharti muayyan «tafakkur shaklini yaratish»ning
«falsafiyligi», «dialektikligi» darajasini aniqlashning muhim mezonidir.
Umumilmiy tushuncha va konsepsiyalar asosida bilishning tegishli
metodlari, tamoyillari ta’riflanadi, ular esa, o‘z navbatida, falsafaning
maxsus ilmiy bilim va uning metodlari bilan oqilona o'zaro aloqasini
ta’minlaydi.
Strukturaviy-funksional (strukturaviy) metod yaxlit tizimlarda
ularning strukturasini, strukturaning tarkibiy qismlari о ‘rtasidagi
barqaror munosabatlar va o’zaro aloqalarni hamda ularning bir-biriga
nisbatan rollari (funksiyalari)ni ajratish asosiga quriladi.
Struktura-tizimning tuzilishi va ichki shakli, mazkur tizimning
tarkibiy qismlari o‘rtasidagi barqaror o‘zaro aloqalarning birligini
ifodalovchi falsafiy tushuncha. Funksiya esa mazkur tizim har bir
tarkibiy qismining «vazifasi» deb tushuniladi (ma’lum biologik a’zo
funksiyalari, davlat fiinksiyalari, nazariyaning funksiyalari va h.k.).
Strukturaviy-funksional (strukturaviy) metodning (unga ba’zan
sistemali yondashuvning tori deb ham qaraladi) asosiy talab
(jarayon)lari:
a) tizimli obyektning tuzilishi, strukturasini o‘rganish;
b) uning tarkibiy qismlarini va ularning funksional xususiyatlarini
tadqiq qilish;
v) mazkur tarkibiy qismlardagi va ularning funksiyalaridagi
o‘zgarishlarni tahlil qilish;
g) butun tizimli obyektning rivojlanishi (tarixi)ni ko‘rib chiqish;
d) barqaror faoliyat ko‘rsatayotgan obyektning barcha tarkibi
qismlariga shu barqarorlikni saqlashga xizmat qilayotgan tizim sifatida
qarash.
Formallashtirish-ma ’lum mazmunni muayyan shakl-belgilar holiga
keltirish. Bu har xil talqin qilish imkoniyatini istisno etish maqsadida
fikmi aniq ifodalashga xizmat qiladi. Formallashtirishda obyektlar
haqidagi mulohazalar belgilar (formula) sohasiga o‘tkaziladiki, bu
sun’iy tillar (matematika, mantiq, kimyo tili va sh.k.)ni yaratish bilan
bog‘liq.
Maxsus shakl-belgilardan foydalanish oddiy, tabiiy tilning ko‘p
ma’noliligini bartaraf etish imkonini beradi. Formallashtirilgan fikrlarda
turli belgi qat’iy ma’noni bildiradi. Formallashtirish algoritmlashtirish
va hisoblash moslamalarini dasturlashtirish jarayonlariga, bu bilan esa
bilimning nafaqat ilmiy-texnikaviy, balki boshqa shakllarini ham
kompyuterlashtirishga asos bo‘lib xizmat qiladi.
Formallashtirish jarayonining eng muhim xususiyati shundaki,
sun’iy tillarning formulalari ustida amallarni bajarish, ulardan yangi
formula va nisbatlarni keltirib chiqarish mumkin. Aytilgan fikr mantiqiy
xulosa asosida chiqariladi. Amaliyotda turli timsollar asosida xulosalar
chiqariladi. Bu timsollar aksiomalarni ifodalaydi. Formallashtirish keng
ma’noda mantiqiy xulosa chiqarish haqidagi ta’limotdir. Mantiqiy
xulosa natijani izohlab tushuntirib beradi. Xulosa chiqarish timsollar
tizimi va unga asoslanish demakdir. Ammo XX asrda ijod qilgan
avstriyalik mantiqchi va matematik K. Gedel mazmun nazariyasida har
doim aniqlanmagan, formallashtirilmagan qoldiq qolishini ko‘rsatadi.
Tobora chuqurlashib borayotgan bilim mazmunini formallashtirish hech
qachon mutlaq to‘liqlikka erishmaydi, chunki bilish predmeti va u
haqdagi bilimlarning rivojlanishi (o‘zgarishi) hech qachon to‘xtamaydi.
Bu formallashtirishning ichki imkoniyatlari cheklanganligidan dalolat
beradi. Zotan, har qanday fikmi hisoblash bilan almashtirish imkonini
beruvchi umumiy metodning yo‘qligi isbotlangan. Gedelning
teoremalari ilmiy fikmi va umuman, ilmiy bilimni to‘liq formallashtirish
mumkin emasligini mukammal isbotlab bergan.
Modellashtirish-borliqni bilvosita o’rganish usuli. Biron
obyektning xususiyatlarini ularni o’rganish uchun maxsus tuzilgan
boshqa obyektda qayta hosil qilishdir. Modellashtirish asosida tadqiq
qilinayotgan obyekt bilan uning modeli o‘rtasidagi o‘xshashlik, muvofiqlik yotadi. Mazkur usul ilmiy tadqiqot jarayonini yengillashtiradi,
obyektning o’rnini bevosita tadqiq etish mumkin bo’lmagan, qimmat
bo’lgan, juda uzoq vaqt talab qiladigan va holatlarda modelga ehtiyoj
paydo bo’ladi.
Modellashtirish shakllari xilma-xil bo‘lib, foydalanilayotgan
modellarga va modellashtirish qo’llanilayotgan sohaga bog’liq.
Modellarning xususiyatiga qarab moddiy (predmetli) modellashtirish va
ideal modellashtirish farqlanadi. Moddiy modellar tabiiy obyektlar
hisoblanadi. Ular o‘z faoliyatida tabiiy qonunlar-fizika, mexanika
qonunlariga bo‘ysunadi. Ideal modellar tegishli belgilar shaklida
ifodalanadi.
Muayyan obyektni moddiy (predmetli) modellashtirishda uni
o‘rganish original bilan bir xil fizik tabiatga ega bo‘lgan ma’lum
modelni tadqiq qilish bilan almashtiriladi (samolyot, kema va kosmik
apparatlarning modellari).
Ideal (belgili) modellashtirishda modellar grafiklar, chizmalar,
formulalar, tenglamalar sistemalari, tabiiy va sun’iy til gaplari
(timsollar) shaklida bo‘ladi. Hozirgi vaqtda matematik modellashtirish
(kompyuterda modellashtirish) keng tarqalgan.
Ehtimoliy-statistik metodlar barqaror takroriylik bilan tavsiflanadigan ko'plab tasodifly omillarning ta’sirini e’tiborga olishga
asoslanadi. Bu ko‘plab tasodiflarning umumiy ta’siri orqali o‘ziga yo‘l
ochadigan zarurat (qonun)ni ochish imkonini beradi. Mazkur metodlar
ko‘pincha tasodiflar haqidagi fan deb ataladigan ehtimollik nazariyasiga
tayanadi.
Ehtimollik-haqiqatga da’vogarlik qiluvchi va bunga yetarli asosi
bo‘lmagan ilmiy hayotiy tushuncha. Ehtimollikning diapazoni-noldan
(mumkin emaslikdan) birgacha (voqelikkacha). Mazkur metodlar
dinamik va statistik qonunlarni farqlashga asoslanadi. Bunda ular
mazkur qonunlardan kelib chiqadigan bashoratlarning xususiyatiga
tayanadi. Dinamik qonunlarda bashoratlar aniq belgilangan bir ma’noli
xususiyatga ega bo‘ladi (masalan, klassik mexanikada).
Statistik qonunlarda bashoratlar haqiqiy emas, balki ehtimoliy
xususiyatga ega bo‘ladi. Bu xususiyat ko‘plab tasodifly omillarning
ta’siri bilan belgilanadi. Ilmiy bilish tarixi ko'rsatganidek, «biz zarurat
va tasodif bilan bog‘liq barcha muammolarning ahamiyatiga endi-endi
munosib baho bera boshlayapmiz».
Ehtimoliy-statistik metodlar tasodifly xususiyatga ega bo‘lgan
ayrim hodisalarni emas, balki ommaviy hodisalarni o‘rganish (kvant
mexanikasi, statistik fizika, sinergetika, sotsiologiya va boshqa fanlar)da
keng qo‘llaniladi. Bugungi kunda fanga ehtimoliy fikr yuritish tarzi kirib
kelayotganligi to‘g‘risida ko‘p gapirilmoqda.
Umumilmiy yondashuvlarning muhim roli shundan iboratki,
о 'zining «oraliq xususiyati»ga ko’ra, ular falsafiy va alohida ilmiy bilim
(shuningdek, tegishli metod)larning o’zaro о ‘tishida vositachilik qiladi.
Mazkur metodlar barcha fanlarda qo‘llanilganligi uchun ham ular
umumilmiy metodlar deb ataladi. Ammo ularni fanlarda qo‘llashda har
bir fan yoki fan sohasining Xususiyatlari, tabiiy, ijtimoiy va ma’naviy
hodisalarni bilish xususiyatlari e’tiborga olinadi.
Tadqiqotning umumiy mantiqiy metodlari - mantiqiy mushohada yuritish orqali egallangan bilimlar majmui bo’lib ular
qiiyidagilar:
• analiz-obyektni amalda yoki fikran tarkibiy qismlarga ajratish;
• sintez — qismlardan butunni, xuddi shunday tarzda, qayta
birlashtirish. Sintez natijasida mutlaqo yangi obyekt hosil bo‘ladi.
Analiz (tahlil qilish faoliyati) jarayonida fikr murakkablikdan
oddiylikka, tasodifdan zaruratga qarab, xilma-xillikdan ayniyatga va
birlikka qarab harakat qiladi. Analiz qilishning maqsadi qismlarni,
murakkab butunning unsurlari sifatida bilish va ular o‘rtasidagi aloqa va
qonuniyatlarni aniqlashdan iboratdir. Biroq analiz mohiyatni ajratib
qarashga olib keladiki, mavhum holda qolayotgan birlik, xilmaxillikdagi birlik sifatida hali ochilmagan bo’ladi. Sintez, aksincha, analiz
vositasi bilan ajratilgan qismlar, xossalar, munosabatlarni yagona bir
butunga birlashtirish jarayonidan iborat. Sintez birlikdan tafovutga va
xilma-xillikka qarab yo‘naltirilgan bo‘lib, umumiylik va ayrimlikni,
birlik va xilma-xillikni muayyan jonli butunga birlashtiradi. Analiz va
sintez chambarchas bog‘liq holda amal qiladi.
Mavhumlashtirish-o‘rganilayotgan hodisaning bir qancha
xossalari va nisbatlaridan fikran uzoqlashish, ayni paytda tadqiqotchini
qiziqtirgan xossalarni (eng avvalo, muhim, umumiy xossalarni) ajratish
jarayoni. Mazkur jarayon natijasida har xil «mavhum predmetlar»
olinadi. Bunda «mavhum predmetlar» deganda alohida tushunchalar va
kategoriyalar («rivojlanish», «qarama-qarshilik», «fikrlash» va b.)
hamda ularning tizimlari tushuniladi. Matematika, mantiq, dialektika va
falsafa eng rivojlangan tizimlardir.
Ko‘rib chiqilayotgan xossalarning qay biri muhim, qaysinisi
ikkinchi darajali ekanligini aniqlash mavhumlashtirishning bosh
masalasidir. Mazkur masala har bir muayyan holatda, eng avvalo,
o‘rganilayotgan predmetning tabiatiga, shuningdek, tadqiqotning
muayyan vazifalariga qarab hal qilinadi.
Umumlashtirish-predmetning umumiy xossa va belgilarini aniqlash
jarayoni bo‘lib, mavhumlashtirish bilan chambarchas bog'liq. Bunda
har qanday umumiy (abstrakt-umumiy) yoki muhim (muayyan umumiy,
qonun) belgilar ajratilishi mumkin.
Ideallashtirish-voqelikning tajribada prinsipial amalga oshirib
bo’lmaydigan, lekin real olamda ularning timsoli bo’lgan obyektlarning
tushunchalarini fikran shakllantirishni ifodalaydigan («nuqta», «ideal
gaz», «mutlaqo qora jism» va sh.k:) tushuncha.
Ideallashtirilgan obyektlar, pirovard natijada, obyektiv ashyolar,
real jarayon va hodisalarning in’ikosi sifatida maydonga keladi.
Ideallashtirish yordamida shakllangan tushunchalardan keyinchalik real
obyektning in’ikosi sifatida izlanishlar olib borishda, mulohazalar
yuritishda, real jarayonlarning mavhum sxemalarini tuzishda
foydalanish mumkin.
Ideallashtirish ilmiy yoki g‘ayriilmiy, real yoxud mavhum bo‘ladi.
Ilmiy, real ideallashtirishni mavhum ideallashtirishdan farqlaydigan
belgi shundan iboratki, unda hosil etilgan ideallashtirish obyektlari,
shaxslar muayyan sharoitlarda ideallashtirilgan, ya’ni real obyektlar
atamalarini ishlatib, talqin etish mumkin.
Induksiya-ayrimlik (tajriba, dalil)dan umumiyga (ularni umumlashtirib xulosa chiqarishga) fikran harakat qilish; deduksiya—bilish
jarayonining umumiydan ayrimlikka yuksalishi. Induksiya va deduksiya
o‘zaro bog‘lanadi hamda bir-birini to‘ldiradi. Tajriba hamisha cheksiz
va nomukammal bo‘lganligi uchun induktiv xulosalar doim muammoli
(ehtimoliy) xususiyatga egadir. Induktiv umumlashtirishlarga, odatda,
tajribada bilingan haqiqatlar (empirik qonunlar), deb qaraladi.
Induktiv umumlashtirish turlaridan ommaviy induksiya, to‘liqsiz
induksiya, to‘liq induksiya, ilmiy induksiya va matematik induksiya
ajratiladi. Mantiqda sababiy aloqalarni aniqlashning induktiv metodlariinduksiya qonunlari (Bekon-Mill induktiv tadqiqot qoidalari) farqlanadi.
Yagona o‘xshashlik, yagona tafovut, o‘xshashlik va tafovut, bog‘liq
o‘zgarishlar metodlari va qoldiqlar metodi shular jumlasidandir.
Deduksiyaning о‘ziga xos xususiyati shundaki, tadqiqotchi deduksiya vositasida bir sinf, bir jins, bir guruh narsa yoki hodisa to ‘g ‘risidagi umumiy bilimlardan ularning har biri haqida alohida bilimlarni
hosil qiladi. Insonning bilish tajribasidan shu narsa ma’lumki, agar biron
xususiyat bir toifa yoki bir jinsdagi hamma narsa yoki hodisalarga xos
bo‘lsa, bu xususiyat shu toifa yoki jinsga oid har bir narsa yoki hodisaga
ham xos bo‘ladi.
Analogiya (moslik, о ‘xshashlik) —o‘xshash bo‘lmagan obyektlarning
ayrim jihatlari, xossalari va munosabatlaridagi о ‘xshashliklarni
aniqlash. Aniqlangan o‘xshashlik asosida tegishli analogiya bo‘yicha
xulosa chiqariladi. Uning umumiy sxemasi: В obyekt a, b, c, d
belgilarga ega; С obyekt b, c, d belgilarga ega; binobarin, С obyekt a
belgiga ega bo‘lishi mumkin. Analogiya haqiqiy emas, balki ehtimoliy
bilim beradi. Analogiya bo‘yicha xulosa chiqarishda muayyan obyekt
(«model»)ni ko‘rib chiqish natijasida olingan bilim boshqa nisbatan kam
o‘rganilgan obyektga ko‘chiriladi.
Sistemali yondashuv-fanda turli obyektlarni sistemalar sifatida
tadqiq etishni nazarda tutadigan metodologik tamoyil (talab)lar majmui.
Mazkur talablarga quyidagilar kiradi:
a) har bir elementning tizimdagi o’rni va funksiyalariga bog‘liq
ligini aniqlash, bunda butunning xossalari uning tarkibiy qismlari
xossalarining yig‘indisiga bog‘liq bo‘lmasligini e’tiborga olish;
b) tizimning xulq-atvori uning alohida tarkibiy qismlar
xususiyatlari hamda uning tuzilishi xossalariga qay darajada
bog’liqligini tahlil qilish;
v) tizim bilan muhitning o‘zaro aloqalari mexanizmini tadqiq qilish;
g) mazkur tizimga xos bo‘lgan darajalilikning xususiyatini
o‘rganish;
d) tizimni har tomonlama, ko‘p jihatli tavsiflashni ta’minlash;
e) tizimga dinamik rivojlanayotgan yaxlitlik deb qarash.
Sistemali yondashuv o‘z-o‘zidan rivojlanuvchi murakkab obyektlarni (ko‘pdarajali, ierarxik, o‘z-o‘zini tashkil etuvchi biologik, psixologik, sotsial va h.k. sistemalarni) tadqiq etishda keng qo‘llaniladi.
Sistemali yondashuvning muhim xususiyati shundaki, faqat tadqiqot
obyektigina emas, balki tadqiqot jarayonining o‘zi ham murakkab
sistema sifatida namoyon bo ladi. Uning asosiy vazifasi obyekt turli
modellarini yaxlit qilib birlashtirishdir.
«0‘z-o‘zini tashkil etish» tushunchasi sistemali yondashuvning
muhim tushunchasidir. Mazkur tushuncha tarkibiy qismlari o‘rtasidagi
aloqalar qat’iy emas, balki ehtimoliy xususiyatga ega bo’lgan murakkab,
ochiq, o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi tizim (tirik hujayra, organizm, biologik
populyasiya, odamlar jamoasi va sh.k.)ni yaratish, rivojlantirish yoki
takomillashtirish jarayonini tavsiflaydi.
Hozirgi zamon fanida o’z-o‘zini tashkil etuvchi tizimlar o’z-o‘zini
tashkil etish umumilmiy nazariyasi-sinergetikaning tadqiqot predmetini
tashkil qiladi.
Ijtimoiy-gumanitar fanlarda
kuzatish natijalari ko’p jihatdan kuzatuvchining shaxsiga, uning hayotiy
qarashlariga va boshqa subyektiv omillar ga bog'liq bo‘ladi. Mazkur
fanlarda oddiy (dalillar va hodisalar chetdan turib qayd etiladi) kuzatish
va ishtirokchilikka asoslangan ichdan turib(bunda tadqiqotchi ma’lum
ijtimoiy muhitga qo‘shiladi, unga moslashadi va hodisalarni «ichdan»
tahlil qiladi) kuzatish farqlanadi. Psixologiyada kuzatishning o‘z-o‘zini
kuzatish (introspeksiya) va empatiya (boshqa odamlarning ruhiy
kechinmalariga kirib borish, ularning ichki dunyosi-sezgilari, fikrlari,
xohish-istaklarini tushunishga intilish va h.k.) farqlanadi.
Etnometodologiya ichdan turib kuzatishning turlaridan biri bo’lib,
ijtimoiy hodisa va voqealarni tavsiflash hamda kuzatish natijalarini
ularni tushunish g'oyalari bilan to'ldirishni nazarda tutadi. Mazkur
yondashuv hozirda etnografiya, ijtimoiy antropologiya, sotsiologiya va
kulturologiyada tobora keng qoilanilmoqda.
Ijtimoiy eksperimentlar ular ijtimoiy tashkil etish va jamiyatni
boshqarishni oqilonalashtirishning yangi shakllarini amalga tatbiq
etishga ko’maklashmoqda. Ijtimoiy eksperiment obyekti odamlarning
ma’lum guruhi eksperimentning bevosita ishtirokchilaridan biri bo‘lib,
ularning manfaatlari bilan hisoblashishga to‘g‘ri keladi, tadqiqotchi esa
o‘zi o‘rganayotgan vaziyatga bevosita qo‘shiIadi. Ijtimoiy eksperimentlar tadqiqotchidan axloqiy va yuridik norma va tamoyillarga qat’iy
rioya etishni talab qiladi. Bu erda (tibbiyotda bo’lgani singari) «ziyon
etkazma!» tamoyili muhim ahamiyatga ega. Insonning intim dunyosiga
kirish quroli bo‘lib xizmat qilish - ijtimoiy eksperimentlarning asosiy
xususiyati.
Shakllantiruvchi eksperimentda muayyan ruhiy faoliyat qanday
shakllanishim aniqlash uchun tajriba о ‘tkazilayotgan shaxs turli
eksperimental sharoitlarga qo'yiladi va unga ma lum masalalarni hal
qilish taklif etiladi. Bunda murakkab ruhiy jarayonlarni shakllantirish va
ularning tuzilishini yanada chuqurroq tadqiq qilish mumkin. Mazkur
yondashuv pedagogik psixologiyada qoilaniladi.
Ijtimoiy-gumanitar fanlarda falsafiy va umumilmiy vositalar, metod
va amallardan tashqari, mazkur fanlaring predmeti bilan bog’liq
maxsus vositalar, metod va amallardan ham foydalaniladi. Ularning
jumlasiga quyidagilar kiradi:
Ideografik metod-alohida tarixiy dalillar va hodisalarning о‘ziga
xos xususiyatlarini tavsiflash.
Dialog «savol-javob metodi» ikki va undan ortiq kishilr orasidagi
muloqot.
Tushunish va oqilona (intensional) tushuntirish (bu haqda ushbu
bobning keyingi paragrafida batafsil so‘z yuritiladi).
Hujjatlarni tahlil qilish-son va sifat jihatidan tahlil qilish (kontentanaliz).
So‘rovlar о‘tkazish-maxsus tayyorlangan savollar yordamida
yoki bu masalaga oid ijtimoiy fikmi aniqlash. «Yuzma-yuz» so‘rov
(intervyu) yoki sirtdan (so‘rovnoma yordamida, pochta, telefon orqali va
sh.k.) so‘rov o‘tkazish, ommaviy va maxsus so‘rovlar farqlanadi.
Maxsus so‘rovIarda professional ekspertlar axborot olishning bosh
manbai hisoblanadi. So‘rovnomada tadqiqot maqsadlari va faraziga
muvofiq ma’lumot olish uchun zarur savollar turkumini o‘z ichiga olgan
anketani ishlab chiqishga alohida e’tibor beriladi.
So'rovnomada a) maqsad asosli bo‘lishi; savollar tushunarli va
ziddiyatli tuzilmagan bo‘lishi; respondentga (javob beruvchida) salbiy ta’sir ko’rsatmasligi lozim.