Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti I. M. Haydarov, M. M. Askarov

Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori
” mavzusida ma’ruza 
qildi. Ma’ruzada oldimizga qo‘ygan buyuk maqsadlarimizni ro‘yobga chiqarish 
taqdiri, avvalambor, zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, ongli 
mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog‘liq ekanligi asoslab 
berildi va quyidagi vazifalar ilgari surildi: 
–eski sovet davridan qolgan ta’lim-tarbiya tizimiga xos mafkuraviy 
qarashlardan, sarqitlardan qutulish;
–milliy ta’lim-tarbiya tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini 
mustahkamlash, jahon andozalari darajasiga ko‘tarish;
–uzluksiz ta’lim tizimini tashkil qilish;
–ta’lim muassasalarining moddiy bazasini zamon talablari darajasiga ko‘tarish;
–bolalarimizga zamonaviy bilim berish, buning uchun, avvalo, o‘qituvchi-
murabbiylar bilimining saviyasini ko‘tarish;
–zamonaviy o‘quv dasturlari, darsliklar yaratish;
–xorijiy tillarni o‘rganish va o‘rgatishga katta ahamiyat berish;
–bitiruvchilarni emas, maktab ta’limi va tarbiyasini ko‘rgan shaxslarni 
tayyorlash;
–o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritish ko‘nikmalarini hosil qilish, ularni erkin 
fikrlaydigan etib tarbiyalash;
–respublika oliy o‘quv yurtlarining xorijiy davlatlardagi oliy o‘quv yurtlari bilan 
aloqasini o‘rnatish va mustahkamlash, yoshlarimizni, professor-o‘qituvchilarni 
taraqqiy topgan davlatlardagi o‘quv markazlariga borib o‘qishini, malakasini 
oshirishini tashkil etish.
2. Kadrlar tayyorlash milliy modeli. Ta'lim sohasini qayta shakllantirish 
1997 - yil 29-avgust kuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX 
sessiyasida O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida” gi yangi Qonuni va 
“Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” qabul qilindi.
Ularda ta’lim sohasidagi davlat siyosatining quyidagi asosiy prinsiplari 
belgilab berildi: 
• ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;
• ta’limning uzluksizligi va izchilligi;
• umumiy o‘rta, Shuningdek, o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining majburiyligi; 
• o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining yo‘nalishini: akademik litseyda yoki 
kasb-hunar kollejida o‘qishni tanlashning ixtiyoriyligi;
• ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;
• davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi;
• ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv; 
• bilimli bo‘lishni va iste’dodni rag‘batlantirish;
• ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg‘unlashtirish. 
O‘zbekiston Respublikasida ta’lim quyidagi turlarda amalga oshirilishi 
belgilandi: 
• maktabgacha ta’lim;

---

170 
• umumiy o‘rta ta’lim;
• o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi;
• oliy ta’lim;
• oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim;
• kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash;
• maktabdan tashqari ta’lim. 
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining maqsadi ta’lim sohasini tubdan isloh 
qilish, uni o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to‘la xalos etish, 
rivojlangan davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob 
beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy modelini yaratishdan iboratdir. 
Milliy dasturda, hayotimizning barcha sohalarida bosqichma-bosqich amalga 
oshirilayotgan islohotlarga monand ravishda, ta’lim islohotlarini uch bosqichda 
amalga oshirish nazarda tutilgan. Birinchi bosqich (1997-2001-yillar)da mavjud 
kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy salohiyatini saqlab qolish asosida ushbu tizimni 
isloh qilish va rivojlantirish uchun huquqiy, kadrlar jihatidan, ilmiy-uslubiy, 
moliyaviy-moddiy shart-sharoitlar yaratish vazifalari ro‘yobga chiqariladi. Ikkinchi 
bosqich (2001-2005-yillar)da Milliy dastur to‘liq ro‘yobga chiqadi, mehnat 
bozorining rivojlanishi va real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda 
unga aniqliklar kiritiladi. Uchinchi bosqich (2005 - va undan keyingi yillar)da 
to‘plangan tajribani tahlil etish va umumlashtirish asosida, mamlakatni ijtimoiy-
iqtisodiy 
rivojlantirish 
istiqbollariga 
muvofiq 
kadrlar 
tayyorlash 
tizimi 
takomillashtiriladi va rivojlantiriladi. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida belgilangan 
vazifalarni bajarish umum-xalq, umummillat ishiga aylandi. Islohotlarga mos 
ravishda maktabgacha ta’lim faoliyati tubdan o‘zgardi. Maktabgacha yoshdagi 
bolalarning ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablari: “Maktabgacha ta’lim 
to‘g‘risida nizom”, “Davlatga qarashli bo‘lgan bolalar muassasalari to‘g‘risida 
nizom”, “Uchinchi mingyillikning bolasi”, bolalarni rivojlantirish va maktabga 
tayyorlash dasturi ishlab chiqildi hamda hayotga tatbiq etilmoqda. Besh mingga yaqin 
maktabgacha ta’lim muassasalari hukumat qarori bilan ta’lim tizimi tasarrufiga 
o‘tkazildi. Xususiy va xonadon bog‘chalar tarmog‘i kengaydi. Respublika bo‘yicha 
84 % maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlash maktabgacha ta’lim 
muassasalarida, xo‘jalik hisobidagi qisqa muddatli guruhlarda, maktablar qoshidagi 
tayyorlov guruhlari, savodxonlik va boshqa turdagi markazlarda amalga 
oshirilmoqda. 16 % esa oilalarda maktabga tayyorlanmoqda. 2001-2003 - yillarda 
respublikamizda 6842 ta maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyat ko‘rsatdi, ularda 
608500 nafar o‘g‘il-qizlar tarbiyalandi, 65862 nafar pedagog, tarbiyachi va boshqa 
xodimlar xizmatda bo‘ldi. O‘zbekiston hukumati ta’limni rivojlantirish uchun katta 
mablag‘ ajratmoqda. Birgina 2001- yilda ta’lim xarajatlari davlat budjeti sarf-
xarajatlarining 36 %ni tashkil etdi. Ular yangi ta’lim binolari barpo etish, ularni eng 
zamonaviy o‘quv-laboratoriya uskunalari va o‘quv mebellari bilan jihozlash uchun 
sarflandi. 848398 o‘quvchi o‘rniga mo‘ljallangan 2244 ta yangi umumta’lim maktab 
binolari qurilib, foydalanishga topshirildi. Umumta’lim maktablari uchun davlat 
ta’lim standartlari, ularga asoslangan o‘quv dasturlari, darsliklar yaratilib, ta’lim 
jarayoniga joriy etildi. Ta’lim mazmun va mohiyat jihatidan yangilandi. O‘quv 

---

171 
amaliyotiga “Vatan tuyg‘usi”, “Odobnoma”, “Ma’naviyat asoslari”, “Milliy istiqlol 
g‘oyasi”, “Dunyo dinlar tarixi”, “Huquqshunoslik”, “Sog‘lom oila va nikoh”, 
“Iqtisodiy bilim asoslari” kabi bir qator yangi fanlar kiritildi, ular bo‘yicha o‘quv 
dasturlari va darsliklar yaratildi. 2002-2003 - o‘quv yiliga kelib umumiy o‘rta ta’lim 
muassasalarida, ya’ni 1-9 sinflarda o‘qitish to‘laligicha lotin yozuviga asoslangan 
o‘zbek alifbosida olib borildi. Hukumat o‘quvchilarni darsliklar bilan ta’minlashga 
g‘amxo‘rlik qilmoqda. Shu maqsadda “Maktab kutubxona jamg‘armasi” tashkil 
etilib, o‘quvchilar ijara usulida darsliklar 
bilan ta’minlanmoqda. 2001-yilda davlat 
budjeti hisobidan “Maktab kutubxona 
jamg‘armasi”ga 1923 mln so‘m ajratilgan 
bo‘lsa, 2002 - yilda 6520 mln so‘m 
ajratildi. Har yili 600 ming nafardan ziyod 
birinchi 
sinf 
o‘quvchilari 
Prezident 
sovg‘asi sifatida o‘quv qurollari, darsliklar 
bilan 
bepul 
ta’minlanadi. 
Prizedent 
farmoni (2004 - yil 19- fevral) va Vazirlar 
Mahkamasining qarori (2004 - yil 9 -iyul) asosida maktab ta‘limini rivojlantirish 
Davlat umummilliy dasturi ishlab chiqildi. Dasturga binoan 2004 -2009 - yillarda 
buzib tashlanadigan umumta’lim maktablari o‘rniga yangi maktablar qurish, 
maktablarni kapital rekonstruksiya qilish, kapital va joriy ta’mirlash tadbirlari ishlab 
chiqildi. Shuningdek, dasturda umumta’lim maktablarining moddiy-texnika bazasini 
mustahkamlash va rivojlantirish, maktablarni zamonaviy o‘quv-laboratoriya 
uskunalari va kompyuter texnikasi bilan jihozlash, darsliklar va o‘quv-uslubiy 
materiallar, pedagog kadrlar bilan ta’minlash, o‘qituvchilarni tayyorlash, qayta 
tayyorlash, malakasini oshi-rish, ularning mehnatini rag‘batlantirishni kuchaytirish 
tadbirlari aniq belgilab berildi.
2003 -yil 19-fevraldagi Prezident Farmoni va 2004 -yil 9-iyuldagi Vazirlar 
Mahkamasi qarori asosida maktab ta’limini rivojlanlirish Davlat umummilliy dasturi 
ishlab chiqarildi. Dasturga binoan 2004 - 2013-yillarda 9 7 -65 maktabning 4 147 - 
tasida qurilish-ta’mirlash ishlari amalga oshirildi va 3 225 ta maktab rekonstruksiya 
qilindi. 424 yangi maktab, sport zallari qurildi. Ayni paytda, maktablarni o‘quv 
laboratoriya jihozlari, mebellar, kompyuter texnikasi bilan ta’mirlashga alohida 
e’tibor qaratilmoqda. O‘quvchilar darslik va o‘quv qo‘llanmalari bilan 
ta’minlanmoqda. 1-sinfga qabul qilingan o‘quv- chilarga Prezident sovg‘asi sifatida 
12 nomdagi o‘quv qurollari va o‘quvchi sumkasidan iborat sovg‘alar topshirilmoqda. 
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturining eng muhim, O‘zbekistonga xos xususiyati 
yangi turdagi 3 yillik o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi tizimini yaratishdir. 1997 -
2012-yillar davomida zamonaviy o‘quv- laboratoriya uskunalari bilan jihozlangan 1 
537 ta akademik litsey va kasb-hunar kolleji barpo etildi. Davlat ta’lim standartlari, 
o‘quv dasturlari ishlab chiqildi, amaliyotga kiritildi va darsliklar yaratildi. 
2005-2010 - yillarda 7-800 tadan ziyod umumta’lim maktablari yangidan qurildi 
va kapital ta’mirlandi, bolalar sport inshootlari qurilib, foydalanishga topshirildi. 
2009-2010-o‘quv yilida respublikamizda 9860 taumumta’lim maktablarida 450 

---

172 
mingga yaqin o‘qituvchi faoliyat ko‘rsatdi, 5 millionga yaqin o‘quvchi ta’lim-tarbiya 
oldi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining eng muhim O‘zbekistonga xos xususiyati 
yangi turdagi 3 yillik o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimini yaratishdan iborat 
vazifa sobitqadamlik bilan amalga oshirilmoqda. 1997-2010-yillarda 1536 dan ortiq 
akademik litsey va kasb-hunar kolleji barpo etildi. Kollej va litseylar uchun 
o‘qitiladigan barcha fanlar bo‘yicha Davlat ta’lim standartlari ishlab chiqildi, tajriba-
sinovdan o‘tkazildi va ta’lim jarayoniga joriy etildi, darsliklar yaratildi. Kadrlar 
tayyorlash milliy dasturi va Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat dasturining ijrosi 
amalda nihoyasiga yetkazildi. 9 yillik umumta’lim maktab bosqichini va 3 yillik o‘rta 
maxsus, kasb-hunar ta’lim bosqichini o‘z ichiga olgan uzluksiz ta’lim tizimi yaratildi. 
Oliy ta’lim ikki bosqichdan: bakalavriat va magistraturadan iborat etib qayta tashkil 
etildi. 1999-yilda Toshkent islom universiteti tashkil etildi. 2009-2010-o‘quv yilida 
66 ta oliy o‘quv yurti, Shu jumladan, 6 ta xorijiy oliy o‘quv yurtlarining filiallari 
faoliyat ko‘rsatdi. Oliy o‘quv yurtida 850 yo‘nalish va mutaxassislik bo‘yicha 300 
mingga yaqin bo‘lajak bakalavr va ma-gistrantlar ta’lim-tarbiya olmoqda. 18486 
nafar professor-o‘qituvchi talabalarga ta’lim-tarbiya bermoqda, ularning 1462 nafari 
fan doktori, 7 -201 nafari fan nomzodidir. 1998-2001- yillarda 131 - ta bakalavriat 
yo‘nalishi, 664 ta magistratura mutaxassisliklari bo‘yicha bakalavr va magistrlar 
uchun qo‘yiladigan talablarni o‘zida mujassamlashtirgan Davlat ta’lim standartlari, 
ularga mos o‘quv dasturlari, o‘quv adabiyotlari yaratildi va ta’lim jarayoniga joriy 
etildi. Mamlakatimizda iqtidorli yoshlarni izlab topish, ularga ko‘maklashish, qo‘llab-
quvvatlash bo‘yicha davlat siyosati olib borilmoqda. Bu borada xalqaro hamkorlikni 
yo‘lga qo‘yish Milliy dasturda belgilangan muhim vazifalardan biridir.
1997 - yilda tashkil etilgan “
Umid
” jamg‘armasi yo‘llanmasi bilan 1997 -2001- 
yillarda 785 nafar yigit-qiz rivojlangan davlatlarning oliy o‘quv yurtlariga o‘qish 
uchun jo‘natildi. Ulardan 519 nafari o‘qishlarini bitirib keldi va Prezident farmoyishi 
bilan tashkil etilgan Maxsus ishchi guruhi yo‘llanmasi bilan vazirliklar, idoralar, 
tashkilot va korxonalarda ishlamoqdalar. Toshkentda 2002 - yil iyulda Xalqaro 
Vestminster universiteti, 2006-yilda Moskva davlat universitetining filiali, 2007 -
yilda Moskva neft-gaz universitetining filiali, 2008- yilda Singapur menejmentni 
rivojlantirish instituti, 2009 - yilda Turin politexnika universiteti tashkil etildi. Ta’lim 
muassasalarining Yevropadagi ta’lim jamg‘armasi, Germaniyadagi Texnika 
hamkorlik tashkiloti, Yaponiyadagi JAIKA - Xalqaro hamkorlik agentligi, 
Koreyaning KOIKA - Xalqaro hamkorlik agentligi, UNESCO, Jahon banki, TASIS-
TEMPUS ochiq jamiyat instituti, AQSH, Angliya, Fransiya, Yaponiya, Daniya, 
Xitoy, Gollandiya Oliy ta’lim vazirliklari bilan hamkorligi kengayib bormoqda. 
Ta’lim ravnaqi uchun 150 mln AQSH dollari hajmida chet el investitsiyalari jalb 
etildi. Oliy o‘quv yurtlarining yuzlab professor-o‘qituvchilari „Ustoz“ jamg‘armasi 
yo‘llanmasi bilan xorijiy oliy o‘quv yurtlarida malaka oshirishda bo‘lib qaytdilar. 
O‘zbekiston ta’lim tizimi dunyo miqyosida katta qiziqish uyg‘otmoqda.
Moskvadagi Oliy ta’lim Xalqaro Fanlar akademiyasi Prezidenti V.Shukshinov 
Prezidentimiz 
Islom 
Karimovga 
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning 
tashabbuskori va tashkilotchisi sifatida mazkur akademiyaning faxriy a’zosi 
diplomini topshirar ekan, O‘zbekistonda ishlab chiqilgan bu Milliy dasturni mazmun-

---

173 
mohiyati jihatidan tengi yo‘q hujjat, deb ta’rifladi. Ko‘pgina mamlakatlar tomonidan 
ham O‘zbekistonda yaratilgan ta’lim tizimi “Ta’limning o‘zbek modeli” deb e’tirof 
etildi. Mustaqil respublikamizda fan taraqqiyotiga katta e’tibor berilmoqda. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992-yil 8- iyuldagi “Ilm-fan va innovatsiya 
faoliyatini rivojlantirishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi 
Farmoni hamda Vazirlar Mahkamasining mazkur farmonning ijrosini ta’minlashga 
yo‘naltirilgan qarori ilm-fan taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Respublika 
Fanlar akademiyasi qoshida Ilmiy ishlanmalarni ichki va tashqi bozorda targ‘ib 
etuvchi va tarqatuvchi innovatsiya tijorat markazi tashkil etildi. 1997-yilda Prezident 
farmoni bilan Xorazm Fanlar akademiyasi qayta tiklandi. Bugungi kunda Respublika 
ilmiy-tadqiqot majmuasi 362 ta akademik, oliy o‘quv yurtlari va tarmoq 
muassasalaridan iborat. Ularning 101 tasi ilmiy-tadqiqot instituti, 55 tasi oliy o‘quv 
yurtlari tasarrufidagi ilmiy-tadqiqot laboratoriya va bo‘limlari, 32 tasi ilmiy ishlab 
chiqarish birlashmasi va eksperimental korxonalari, 30 tasi axborot-hisoblash 
markazlaridir. Fan sohasida 46 mingga yaqin kishi, jumladan, 2,8 ming fan doktori va 
16,1 ming fan nomzodi tadqiqot ishlari bilan shug‘ullanmoqda. O‘zbekistonlik 
olimlarning matematika, ehtimollar nazariyasi, tabiiy va ijtimoiy jarayonlarni 
modellashtirish, informatika va hisoblash texnikasi, astronomiya, geologiya, 
seysmologiya, genetika, biotexnologiya, kimyo, fizika, ekologiya, tarix, arxeologiya 
yo‘nalishlari bo‘yicha yaratgan ilmiy maktablari, tadqiqot natijasida erishilgan 
nazariy va amaliy yutuqlari jahon ilmiy jamoatchiligi tomonidan tan olindi. 
Respublika olimlari ta’lim muassasalari uchun zamonaviy darslik, o‘quv adabiyotlari 
yaratishdek dolzarb sohada fidokorona mehnat qilmoqdalar. Mustaqillik sharofati 
bilan badiiy ijodiyot, badiiy adabiyot sinfiylik, partiyaviylik, kommunistik 
mafkuraviylik kabi aqida hukmronligidan, illatlardan ozod bo‘ldi. Badiiy adabiyotda 
milliylik, mingyillik tarixiy ijodiy an’analar, umuminsoniy qadriyatlar, erkin fikr 
yuritish tamoyillari tiklandi. Ijodiy faoliyatda mustaqillikni asrab-avaylash, 
demokratik davlat va ochiq fuqarolik jamiyati qurish, har tomonlama barkamol 
insonni tarbiyalash, milliy o‘zlikni anglash, yurtdoshlarimiz ongida milliy istiqlol 
g‘oyalarini shakllantirish kabi masalalar bosh mavzu sifatida o‘rin egalladi.
Mamlakatimizda istiqlolning dastlabki yillaridan boshlab ta’lim-tarbiya tizimini 
rivojlantirish davlat siyosati darajasiga ko‘tarilib, farzandlarimizning jahon 
andozalariga mos sharoitlarda zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallashlari, 
jismoniy va ma’naviy jihatdan etuk insonlar bo‘lib voyaga etishlarini ta’minlash, 
ularning qobiliyat va iste’dodi, intellektual salohiyatini ro‘yobga chiqarish, 
yoshlarimiz qalbida ona yurtga sadoqat va fidoyilik tuyg‘ularini kamol toptirish 
borasida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. 
2003-yilda mamlakatda 9702 umumta’lim maktablarida 6 mln. 272000 
o‘quvchiga 500 ming dan ortiq pedagog o‘qituvchilar ta’lim-tarbiya bergan bo‘lsa, 51 
ta akademik litseylarda 30620 o‘quvchi 419 kasb-hunar kollejlarida esa 285.685 
yigit-qizlar hunar egallaganlar. 1991- yili O‘zbekistonda 52 oliygoh bo‘lgan bo‘lsa, 
2010 - yilda ularning soni 63 taga etgan. 2014 yilda esa hammasi bo‘lib 380 ta 
maktab, 160 dan ortik kasb-hunar kolleji va akademik litsey tubdan yangilangan. 
Mazkur maqsadlar uchun qariyb 550 milliard so‘m sarflangan. Ushbu mablag‘larning 

---

174 
120 milliard so‘mdan ortig‘i ta’lim muassasalarini o‘quv, laboratoriya va ishlab 
chiqarish uskunalari, kompyuter va multimedia vositalari bilan ta’minlash uchun ajra 
tildi-deya qayd etadi Prezident. 2015-2020-yillar oralig‘ida esa 500 ta umumta’lim 
maktablarini qurish, rekonstruksiya qilish va kapital ta’mirlash, jumladan, 101 ta 
yangi maktab barpo etish va 810 ta kasb-hunar kolleji va akademik litseylarni kapital 
ta’mirlash rejalashtirilganligi xususida ham mazkur kitobda qayd etiladi. Ushbu 
amalga oshirilayotgan islohotlardan oliy ta’lim tizimi ham mustasno emas, albatta. 
Mamlakatimiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov qayd etganidek “2011-2016- 
yillarda oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini modernizatsiya qilish 
dasturi doirasida 19 ta oliy ta’lim muassasasida qurilish, rekonstruksiya qilish, kapital 
ta’mirlash va jihozlash bo‘yicha qiymati 230 milliard so‘mlik ishlar bajarildi. 
Ta’limga e’tibor, bu madaniyat va ta’limga e’tibordir. “Mamlakatimizda ta’lim 
sohasini rivojlantirish va isloh, etishga yunaltirilayotgan yillik xarajatlar yalpi ichki 
mahsulotning 10-12 foizini tashkil etayotgani va bu sohaning davlat byudjeti 
xarajatlaridagi ulushi 35 foizdan ziyod ekani, bun- day ko‘rsatkichlarni dunyoning 
boshqa davlatlarida kamdan-kam uchratish mumkinligi bugungi kunda Birlashgan 
Millatlar Tashkiloti, YUNISEF, YUNESCO va boshqa nufuzli xalkaro tashkilotlar 
tomonidan e’tirof etilmoqda”.