Toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Xitoyning ma’muriy-hududiy bo‘linishi⁸

№	Nomlari	Markazi	Maydoni Ming.km	Aholisi Mln.k.
1	sh. Pekin	Pekin	16,8	12,59
2	sh. Tyanszin		11,3	9,48
	sh. Shanxay	Shanxay	6,2	14,2
	sh. Chunsin	Chunsin	82	30,0
	Prov. Xebey	Shiszyachjuan	190	6,48
	Prov. Shansi	Tayyuan	156	31,09
	Prov. Lyaonin	Shenyan	145,7	41,1
	Prov. Szilin	Chanchun	187	26,1
	Prov. Xeyluns	Xarbin	469	37,2
	Prov. Szyansu	Nankin	102,6	71,1
	Prov. Chjenszyan	Xanchjou	101,8	43,4
	Prov. An’xoy	Xefey	139	60,7
	Prof. Fuszyan	Fuchjou	120	32,6
	Prov. Szyans	Nanchan	166,6	41,0
	Prov. Shan	Szinan	153	87,4
	Prov. Xenan	Chjench jou	167	91,7
	Prov. Xubey	Uxan	187,4	58,3
	Prov. Xunan	Chansha	210	64,3
	Prov. Guandun	Guachjou	186	69,6
	Prov. Xaynan	Xayxou	34	7,3
	Prov. So‘chuan	Chendu	488	84,3
	Prov. Guychjou	Guyyan	170	35,5
	Prov. Yunnan	Kunmin	394	40,4
	Prov. Shansi	Sian	205	35,4
	Prov. Gansu	Lanchjou	405	24,7
	Prov. Sinxay	Singin	702	4,8
	Prov. Tayvan	Taybey	36	21,3
	Alohida ma’muriy rayonlar
	Syangan alohida ma’muriy r.ni (AMR)	Syangan	1,095	6,3
	Aomen (AMR)	Aomen	23,5	0,.45
	Avtonom rayonlar
	Ichki Mongoliya avtonom rayon	Xux-Xoto	1183	23,07
30.	Guansi-Chjuanavt.r/ni	Nainin	236,3	45,9
31.	Tibet avt.r.ni	Lxasa	1220	2,44
32.	Ninsyau Xuey avt. R.ni	Inchuan	66,4	5,2
33.	Sinzsyan-Uygur avt.r.ni	Urumchi	1600	16,9

Xitoyni g‘arbiy rayonlari to‘g‘risida to‘xtaladigan bo‘lsak, g‘arbiy hududda – Sinszyan-Uyg‘ur Avtonom Rayoni, Tibet Avtonom rayoni, Ninszya-Xuey Avtonom rayoni, Sinxay, Gansu, Shensi, Sichuan, Guychjou, Yunnan provinsiyalari va markazga bo‘ysunuvchi 4-shahar Chunsin shahri joylashgan bo‘lib, bu hududning mamlakat YaIM dagi salmog‘i 18% atrofidadir. 1980 yilga kelib, xattoki birmuncha pasaydi, ya’ni 14,0% ga tushib ketdi. 1990 yillar oxiriga kelib, u yana o‘sa boshlaydi va hozirgi kunda uning salmog‘i 17,2% ni tashkil etmoqda.

Ushbu rayonlar tabiiy resurslarga boy bo‘lib, ularda asosan, tashqi aloqalarni kengaytirish imkoniyatlari orqali va davlat yordami orqali, mahalliy xom ashyoga tayangan holda, xalq xo‘jaligi tarmoqlarini rivojlantirish ko‘zda tutilgan. Undan tashqari, “buyuk ipak yo‘lini” tiklash natijasida transport infratuzilmasini yo‘lga qo‘yishga ham katta e’tibor bermoqda.

Bugungi kunda yer osti qazilma boyliklarini o‘zlashtirish asosida, u yerda zamonaviy ishlab chiqarishlarni barpo etish masalasi mamlakat kun tartibida ko‘ndalang bo‘lib turibdi.

XKP ning XIY s’ezdi qarorlarida ta’kidlanganidek, ayniqsa, Xitoyning kam millat vakillari istiqomat qiladigan rayonlarida iqtisodiy rivojlanishni tezlashtirish, favqulotda katta ahamiyat kasb etadi. Chunki, hozirda mamlakatda xitoyning tub millat vakili xanlardan tashqari, 55 ta turli millat vakillari bo‘lgan 100 mln.dan ortiq aholi ham yashaydi. Shulardan kelib chiqib, mana shu rayonlarga bugungi kunda markaziy davlat strukturalari orqali har tomonlama komlpeks yordam ko‘rsatilmoqda.

Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan 3 ta zonani “ixtisoslashtirish” tamoyillari hozirgi kunda, yetarli darajada ilmiy asoslangan va amaliy tarzda rasional deb tan olindi. Ular orasida amalda eng ko‘p real yordamni Xitoyning Sharqiy zonasi oldi. U boshqa zonalarga nisbatan tor yerda, ya’ni dengiz oldiga joylashgan bo‘lishiga va mamlakat territoriyasining atigi 13,5% ni egallashiga qaramay, unda 500 mln.kishidan ko‘proq ( 41%) aholi yashaydi. Sharqiy Xitoyning mamlakat YaIM dagi salmog‘i esa, 50% dan ortiqroqdir.

Ushbu mintaqa XXR si tashkil etilgan kundan keyingi hamma davrda “ eng ko‘p qulay sharoit ” tartibida bo‘lib keldi. Uning sabablari:

• 
  birinchidan, uning qulay geografik joylashganligi bo‘lsa,
  
• 
  ikkinchidan, revolyusiyadan oldingi davrda ham unda muayyan sanoat salohiyatining mavjudligi;
  
• 
  uchinchidan, nisbatan rivojlangan infratuzilmaning mavjudligi;
  
• 
  undagi qulay tabiiy-iqlim sharoitlarining mavjudligi;
  
• 
  katta miqdorda kishilik resurslarining mavjudligi;
  
• 
  u yerda qishloq xo‘jaligini rivojlantirishga sharoitning yaxshiligidan iboratdir.
  

Ulardan tashqari, mazkur mintaqada XXR si poytaxti – Pekin shahrinin, Shanxay, Tyanszin va Guanchjou shahardarining joylashganligi katta ahamiyat kasb etadi.

Hozirgi kunda Sharqiy Xitoy mamlakatning bosh “industrial sexi” rolini o‘ynamoqda. Uning nisbatan kamroq foydali qazilmalariga ega ekanligiga qaramasdan, uning dengiz oldi provinsiyalarida asosiy sanoat tarmoqlarining muhim markazlari faoliyat ko‘rsatmoqdadir. Ulardan, sanoat tarmoqlarining metallurgiya, neft qazib olish va neft kimyosi katta o‘rin egallaydi.

Masalan, Shanxay, Shenyan, Dalyan, Sindao va boshqa o‘aharlarda katta quvvatlarga ega bo‘lgan og‘ir sanoat korxonalari, transport mashinosozligi va stanoksozlik korxonalari joylashgandir. Undagi kemasozlik Mamlakatni dunyoda 3-o‘ringa olib chiqdi.

Shular bilan birga, ushbu rayonlar o‘zining xilma-xil va rang-barang tekstil sanoati mahsulotlari va murakkab maishiy texnikasini ishlab chiqarish bilan dunyoga tanilmoqdadir. Kundan-kunga unda ishlab chiqarilayotgan yuqori texnologiyalar tarmoqlari o‘zlarining: elektronika, aerokosmik texnika, turli markalardagi kompyuterlarni ishlab chiqarish, aloqa va axborot vositalarining eng takomillashgan turlarini ishlab chiqarish muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Sharqiy Xitoy iqtisodiyotida Shanxayning alohida o‘z o‘rni bo‘lib, u Yanszi daryosi quyi oqimida joylashgandir. Unda 16 mln. kishidan ortiq aholi istiqomat qilib, u nafaqat ko‘p qirrali sanoat salohiyatiga ega, balki u asosiy daryo porti vazifasini, transportlar shaxobchasini, savdo va bank markazi vazifalarini ham bajarmoqda. U yerda Xitoy fond birjalaridan biri Shenchjen faoliyat ko‘rsatadi. Undan tashqari, shaharning chegarasida tez sur’atlarda Pudun xalqaro sanoat-savdo hamda moliya majmuasi qad ko‘tardi. Hozirgi kunda mazkur rayonnning ahamiyati ortib bormoqda.

Bugungi kunda Xitoy jamiyati mintaqalararo disproporsiyani yakkol anglamoqdalar va uning oqibati yaxshi tugamasligini ham tushunib yetdilar. Shuning uchun mamlakatning mintaqaviy siyosatining strategik yo‘nalishi sifatida ushbu Sharqiy Xitoyni davlatning iqtisodiy qurilishida “lokomotiv” vazifasini ajratib, u Markaziy va G‘arbiy Xitoyni rivojlantirishda haqiqiy plasdarmga aylanishi lozimdir.

Mana shu Markaziy va G‘arbiy xududlarni rivojlantirish sari qadamlar qilishda ma’muriy-tashkiliy tadbirlar ishlab chiqilgan bo‘lib, ular iqtisodiy dastaklardan ko‘proq foydalanishni ko‘zda tutadi. Ya’ni, ushbu xududlarga xorijiy sarmoyalarni jalb qilishda va ularga kredilar ajratishda keng imtiyozli sharoitlar yaratib berishdan iboratdir.

Markaziy zona provinsiyalarida, ya’ni Szyansi, Xunan, Guychjou, Yunnanlarda nafaqat Xitoyda, balki dunyoda yirik hisoblangan volfram, surma, qalaylarning konlari joylashgan bo‘lib, ular hozirda mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi va uning eksport saloxiyatini oshirish uchun xizmat qilmoqdadir.

Ma’lumki, bozor mexanizmi ishlab chiqarish jamg‘armasinini qo‘llab-quvvatlaydi. Oxirgi 30 yil ichida xorijiy investisiyalarning asosiy kapitalga quyilmasi asosan, mamlakatning Sharqiy dengiz oldi rayonlariga va uning yangi sanoat rayonlariga to‘g‘ri keldi Ulardagi yuqori jo‘jalik faoliyati ularga jamg‘arish uchun yaxshi imkoniyatlarni yaratib berdi.

Ushbu xududlarda iqtisodiy islohotlar jarayoni jadal sur’atlarda olib borildi. Uning sabablari esa, mazkur xududda joylashgan institusional va texnologik innovatsiyalarning mavjudligi hisoblanadi. Janubi-Sharqiy xududlarda jamoa va xususiy mulk turlaridan imkon qadar samarali foydalanilgan, ularga ahamiyatli tarzda xorijiy sarmoyalar oqimi jalb etilgan, ulardagi erkin iqtisodiy zonalarning mavjudligi, ulardagi bozorga yo‘naltirilgan makroiqtisodiy boshqarishning mavjudligi va boshqa omillarni mavjudligi bilan ajralib turadi.

•