Toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Xitoyda 1990-2007 yillardagi sohalar tarkibidagi o‘zgarishlar³⁵

Ishlab chiqarish hajmi (100 mln.yuan)				3 ta soha industriyaning salmog‘i, % da
yillar	1 soha	2 soha	3 soha	1 soha	2 soha	3 soha
1990	4228	7278	5403	25,0	43,0	32,0
1997	14211	37223	23029	19,1	50,0	30,9
2003	17092	61131	38675	14,6	52,3	33,1
2007	22356	89077	43251	14,9	49,7	33,4

Mamlakatda muayyan sanoatni rivojlantirish siyosatini amalga oshirish natijasida, ya’ni, sanoatga xorijiy sarmoyalarni jalb etish va dunyodagi 500 Trans milliy korporatsiyalarning 400 tasi o‘zining filiallari va vakolatxonalarini Xitoyga joylashtirishi natijasida, mamlakatning energetika, elektronika, mashinasozlik, aviasozlik, kimyo, oziq-ovqat sanoatlari tez sur’atlarda rivojlandi.

Oxirgi yillarda Xitoyda kosmonavtika sohasiga katta e’tibor qaratilib, yerning sun’iy yo‘ldoshlarini uchirish texnologiyalari o‘zlashtirildi. Shular bilan bir qatorda, ushbu yo‘nalishda yuqori texnologik mahsulotlar ishlab chiqarish hajmlari orta boshladi.

Sanoat tarkibiy o‘zgarishlarining yana bir yo‘nalishi - bu harbiy ishlab chiqarishni konversiya qilish bo‘lib, 1996 yilda harbiy korxonalardagi sanoat mahsulotlarining ulushi 1979 yildagi 8% dan 75% ga ko‘paydi.

Hozirgi kunda mashinasozlik mahsulotlarini turlari 53 mingtadan ortib, ular mamlakat ichki iste’molini to‘la qondirmoqdadir.

Undan tashqari, xom ashyo zahiralarining katta qismiga ega bo‘lgan Xitoy davlati o’zining metallugiya tarmog‘ini kelajak rivojiga mustahkam asos yaratdi. Mamlakatda oxirgi yillarda olib borilgan keng miqyosli geologik ishlar shuni ko‘rsatdiki, yani, unda oxirgi yillarda, yangi temir, magniy, ruda, ko‘mir, neft va ko’pgina boshqa xom ashyo konlari ochilmoqda. Xitoy temir rudasining zahirasi bo‘yicha dunyda 3-o‘rinni, tekshirilgan magniy rudalari zahirasi bo‘yicha esa, 2-o‘rinni egallamoqdadir.

Umuman olganda, mamlakatdagi qora metallurgiya korxonalarining soni hozirda 1500 taga yetqazilgan bo‘lib, bu sohanig o‘ziga xos muammolari ham mavjud bo’lib, ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

• 
  metallurgiya sanoatining umumiy texnik darajasi uncha yuqori bo‘lmay, uni zamonaviy uskunalar bilan ta’minlash qisman import evaziga ro‘y bermoqda;
  
• 
  Mamlakatdagi 70% korxonalarda atrof muhitni zararli unsurlardan tozalash uskunalari yaxshi ishlamaydi, yoki umuman mavjud emasdir.
  

Yuqorida ta’kidlaganidek, Xitoyda 1000 dan ortiq sotrda po‘lat ishlab chiqarilib, ular jumlasiga aviatsiya sanoati uchun o‘tga chidamli eritmalar, yadro bo‘laklari tezlatkichlari uchun yuqori darajali po‘latlarni ishlab chiqarish kiradi.

Mamlakatda volfram, qo‘rg‘oshin, surma, simob va molibden konsentratsiyalari katta hajmda ishlab chiqarilishiga qaramay, unga bo‘lgan talab kundan-kunga ortib bormoqda. Shu bilan birga, Xitoy o‘zida alyuminiy, qo‘rg‘oshin va sinkni ham ishlab chiqaradi, lekin unga bo‘lgan ichki talabni to‘litq qondirolmaydi va yetishmagan hajmini chetdan import qiladi.

Hozirgi kunda (2008 y.)Xitoy industrial majmuasining rivojlanish miqyosini quyidagi raqamlar orqali ko‘rish mumkindir:

• 
  Xitoyda 1 kunda 2,1 mlrd. yuanlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqariladi;
  
• 
  kuniga 2,3 mln.tonna ko‘mir qazib olinadi;
  
• 
  1 kunda 360 tonna neft ishlab chiqariladi;
  
• 
  kuniga 140 mln.tonna po‘lat va 455 ming tonna sement ishlab chiqariladi³⁶.
  

Sanoatning asosiy mahsulot turlari bo‘yicha yetishmovchiligi (defisiti) muammosini hal etish bilan birga, mamlakat ishlab chiqarish kuvvatining norasional ortikchaligi muammosiga yuz tutdi. Ya’ni, bunda metullurgiya sohasida 1/3 kismni, tekstil mahsulotlarini ishlab chiqarishda – 40% ni, avtomobillarni ishlab chiqarish bo‘yicha – 50% ni, rangli televizorlarni ishlab chiqarish bo‘yicha – 60% ni tashkil etdi.

Kir yuvish mashinalari bo‘yicha ishlab chiqarish quvvati 43,4% ga, muzlatgichlar bo‘yicha – 50,4% ga, velosipedlar ishlab chiqarish bo‘yicha – 56,5% ga, kondensionerlar bo‘yicha – 33,5% gagina foydalanilmoqda. Davlat korxonalari omborlaridagi tovarlar – 400 mlrd.yu. ni tashkil etdi. 1990 yillar oxiriga kelib, 12 mln.dona soatlar, 23 mln. velosipedlar va 128 ming avtomobillar sotilmay qoldi.

Buning asosiy sababi, o‘sha davrdagi korxonalarning tarqoqlik darajasini yuqoriligi, mayda korxonalarning ko‘pligi va eng asosiy sabab esa, bu ishlab chiqarish samaradorligining pastligi edi.

Hozirgi paytda Xitoyda metallurgiya sanoati bo‘yicha 1700 ta korxona mavjud bo‘lib, ulardan faqat 60% gina 200 ming tonna po‘lat eritish quvvatiga egadir. Avtomobil ishlab chiqarish esa, 122 ta ob’ektlarga bo‘lingandir.

Mamlakatga jalb etilgan xorijiy texnologiyalar asosida maishiy texnika (televizorlar, sovutgichlar, audioapparaturalar, komp’yuterlar) jihoz va uskunalari ishlab chiqarila boshlandi. 1978-2007 yillardagi yalpi sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishning o‘rtacha yillik o‘sishi 14% ni tashkil etdi.

Hozirgi kunda Xitoy o‘zining yuqori texnologik tovarlarni ishlab chiqarishi bilan ko‘pchilik ilg‘or davlatlarga, xususan, Yaponiya, AQSh, Janubiy Koreya, Singapur va boshqa mamlakatlar uchun raqobat muhitini yaratmoqda.

Ushbu sohani rivojlantirish uchun Xitoyda davlat dasturlari ishlab chiqilgan bo‘lib, ushbu dasturlar orqali, innovatsioon texnologiyali korxonalarga muayyan aniq sharoitlar yaratilgandir. Mana shu dasturlarda ko‘rsatilganidek, Xitoyni ushbu soha bo‘yicha dunyo ishlab chiqaruvchilari qatorining birinchi 10 ligiga kirishida quyidagi omillar katta rolni o‘ynadi:

• 
  mamlakatda yuqori texnologik mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi milliy korxonalarga va qo‘shma korxonalarga maxsus imtiyozlar beriladi (yuqori texnologik mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar maqomi 5 yilga, texnologiyalarni uzoq o‘zlashtirish muddati bilan 7 yilga beriladi);
  
• 
  ushbu yuqori texnologik mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun daromad solig‘i 15% ni, o‘z mahsulotining 70% ini eksportga chiqaruvchi korxonalar uchun – 10% stavkada soliq belgilangandir;
  
• 
  milliy korxonalar uchun 1 yilga, qo‘shma korxonalar uchun - 2 yilga “imtiyozli soliq ta’tillari” belgilangandir;
  
• 
  mamlakatda ilmiy-texnikaviy va tajriba konstruktorlik ishlarni amalga oshirish uchun uskunalar va jihozlar importiga va eksport mahsulotlari uchun materiallarga boj to‘lovlari bekor qilingandir.
  

Mana shu qilingan ishlar natijasida, hozirda mamlakat televizorlar va telefon apparatlarini ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda 1-o‘rinni, kompyuter mahsulotlarini ishlab chiqishda esa, oldingi pozisiyalarni egallashga muvaffaq bo‘ldi.

Bugun Xitoyning eksportida yuqori texnologik mahsulotlarni ishlab chiqarishi, uning an’anaviy sohalarini siqib chiqarmoqda. Agar, 2004 yilda yuqori texnologik mahsulotlarni eksport qilish natijasida mamlakatga 200 mlrd. AQSh doll. yoki eksport umumiy hajmining - 34% ini tashkil etib, 2005 yilda esa, ushbu ko‘rsatkich 240 mlrd.doll. ni tashkil etdi. O‘tgan yillar mobaynida mamlakatda 32 ta erkin – savdo rivojlanish, 53 ta yuqori texnologik mahsulotlar ishlab chiqarish zonalari tashkil etildi va ular orqali 600 ta Xitoy olimlari tomonidan yaratilgan ilmiy-texnik yutuqlar sotuvi amalga oshirildi. 1997-2003 yillar mobaynida innovasion ishlab chiqarish korxonalarining o‘rtacha o‘sish miqdori 80% ni tashkil etdi.

Xitoyda oxirgi yillarda, ya’ni 2007 yilda sanoat ishlab chiqarishi har doimgidek 18% atrofida o‘sdi. Sanoatning 1 yil ichidagi qo‘shimcha qiymati 9,65 mlrd.yuanni tashkil etib, u 2006 yilga nisbatan 17,1% ga o‘sdi.

Shu bilan birga, yuqorida ta’kidlaganimizdek, sanoatdagi yuqori texnologik mahsulotlarni ishlab chiqish sur’atlari ham tez o‘sib bordi va undagi yaratilgan qo‘shimcha qiymat ham 20,9% ga o‘sdi.

Mamlakatda birlamchi energiyani ishlab chiqishning umumiy miqdori, ya’ni standart ko‘mir ishlab chiqarish - 1,603 mlrd.tonnani tashkil etdi. Elektr energiyasini ishlab chiqarish esa, 2006 yilda 2,10 trln.kvt.s.ni tashkil qilib, u o‘tgan yilga nisbatan 15,5% ga o‘sdi. Toshko‘mir qazib olish esa, 1,943 mlrd.tonnadan iborat bo‘lib, u 13% ga oshdi. Neft qazib olish 2006 yilda 178 mln. tonnani tashkil qildi.

Shular bilan birga, mamlakatda 2006 yilda temir rudasini qayta ishlash 521,5 mln.tonnani tashkil etib, u 2005 yilga nisbatan - 41,1 % ga oshdi, yani, o‘tgan 2005 yilga qaraganda 55,5 mln.tonnaga ko‘payib, Xitoy milliy statistika byurosining ma’lumoti³⁷ga ko‘ra, bu ko‘rsatkich – soha tarixida eng yuqori bo‘lgan ko‘rsatkich boldi. Temir rudasini ishlab chiqarishni tez sur’atlarda o‘sishi, xitoy po‘lat erituvchi zavodlarining xorijiy xom ashyo yetqazib beruvchilardan asta-sekin mustaqil bo‘layotganliklarini ko‘rsatmoqdadir.

Mamlakatda alyuminiy ishlab chiqarilishi ham yuqori sur’atlarda bo‘lib, 2006 yilda u 8,28 mln.tonnani tashkil etib, - 19,1% ga oshgandir. Nikel ishlab chiqarish 2006 yilda 17,6% ga o‘sdi. Xitoyda qalay ishlab chiqarish 2006 yilda 131,9 ming tonnani tashkil etib, u o‘tgan yilga nisbatan 24,2% ga oshgandir. Qo‘rg‘oshin ishlab chiqarish - 2,47 mln.tonnani tashkil etib, u - 15,5% ga, sink ishlab chiqarish esa, 2,84 mln.tonn. – 15,2% ga oshdi.

Xitoyda po‘lat ishlab chiqarish 2006 yilda 381,5 mln.tonnani tashkil etgan bo‘lib, u o‘tgan yilga nisbatan 24% ga o‘sgandir. Chugun ishlab chiqarish esa, 2006 yilda - 367,4 mln.tonnani tashkil etib , u o‘tgan yilga nisbatan 18,3% ga o‘sgandir

Undan tashqari Xitoyda qayta ishlanmagan po‘lat 2006 yilda 430 mln.tonnani tashkil etib, 2005 yildagiga qaraganda 100 mln.tonnaga ko‘pdir. 2006 yilda mis ishlab chiqarish 5 mln.tonnadan oshib ketdi, uning yillik o‘rtacha o‘sishi 18,2 % ni tashkil etgandir.³⁸

Quyida xitoyning og‘ir sanoatining asosiy mahsulotlarini yillik o‘sish ko‘rsatkichlarini tahlil qilamiz. (jadval 10.4.2.)

Jadval 10.4.2.