Toshkent davlat sharqshunoslik instituti uzoq sharq va janubiy osiyo tillari fakulteti bitiruv malakaviy ishi

Fleytalar. Fleytalarga Forobiy turli puflama asboblarni kiritib, tovush 

chiqarishi prinsipiga (puflaganda yuzaga keladigan naychadagi xavo xarakati) 

ko’ra ularni bir guruxga birlashtiradi. 

 

Boshqa keng tarqalgan puflama asbob – bu Forobiy tomonidan fleytalar 

guruxiga kiritilgan surnay bo’lgan. Tanasining oldi tomonida sakkizta, orqa 

tomonida bitta va yon tomonlarida ikkita chaluv teshikchalari bo’lgan. Forobiy 

surnayi, xuddi zamonaviy surnay kabi, qo’shaloq naychaga ega bo’lgan. Forobiy 

shuningdek dunay deb nomlanuvchi qo’shaloq fleyta haqida xam eslatib o’tgan. 

 

Rubob (Forobiy bo’yicha) torlarining alohida qismlarining to’lqinlanishi 

orqali tovush chiqaradigan asboblar qatoriga kiradi. Rubob bir yoki ikki torli 

bo’ladi. Biroq, ba’zan rubob to’rt torli ham bo’ladi. Xuddi tanbur kabi, rubobning 

ham pastki qismida tugmachasi bo’ladi. 

 

XIV asrning forscha «Kanz al-Tuxaf» - «Xazinalar tuxfasi» (Britaniya 

muzeyi, London) (anonim) traktatida rasmlari keltirilgan holda qonun va 

nuzxalarning ta’rifi keltirilgan. Traktat muallifining yozishicha, qonun olxo’ri 

daraxtidan yasalgan. Qonunda o’n uchta uchtalik tori (jami o’ttiz oltita) bo’lgan. 

 

Nuzxa esa – qonundan ikki barobar katta bo’lgan, shamshod, sarv yoki qizil 

toldan tayyorlangan. Torlari juda ko’p (yuzdan ortiq) bo’lib, ularning bir qismi 

uchtalik bo’lgan. Nuzxa ham, xuddi qonun singari, ikkala qil barmoqlari bilan 

chalingan. 

 

«Dutor» atamasining paydo bo’lishi ikki torli

91

 asbobni o’sha turdagi, faqat 

torlari ko’proq bo’lgan boshqa asboblardan farqlash zaruriyatiga ko’ra yuzaga 

kelgan bo’lishi mumkin. 

 

XVII asrning buxorocha traktati shuningdek musiqa asboblari haqidagi 

ma’lumotlar manbai bo’lib hizmat qilishi mumkin. Uning muallifi – mashhur hofiz 

va changchi (changi-yi-xakani) Darvish Ali

92

 hisoblanadi. Asar o’sha davrga xos 

musiqaga bo’lgan did va qarashlarni aks ettiradi. 

 

Traktat ko’pchilik boshqa asarlardan shunisi bilan farq qiladiki, unda san’at 

odamlari: «musiqa bo’yicha asarlar qoldirgan olimlar va shoirlar» (VII-bob), 

«musiqa bilimdonlari va qadriga yetuvchilar» (VIII-bob), «ko’plab musiqaviy 

asarlar tuzgan yetuk va iqtidorli odamlar» haqidagi ma’lumotlar bayon etiladi. 

An’anaga ko’ra, mana shu «yetuk va iqtidorli odamlar»ning ismiga ularning u yoki 

bu asbobni chalish ixtisosligini ko’rsatuvchi so’z qo’shilishi (g’ijjak - g’ijjakchi, 

dutor – dutorchi, qonun – qonunchi va hk) tufayli, biz Mavoraunnaxr va Eronda 

XVI-XVII asrlarda mavjud bo’lgan asboblarning turlarini aniqlash imkoniyatini 

beruvchi boy materialga ega bo’lamiz. 

 

Traktatning beshinchi va oltinchi boblari musiqa asboblariga bag’ishlangan. 

Afsuski, A.A.Semenovning bayonida asboblar ta’rifida ko’pgina narsalar tushirib 

qoldirilgan; faqatgina ularning qisqa xarakteristikalari va ularning kelib chiqishi 

to’g’risidagi afsonalar saqlanib qolgan. Mana ayrim ma’lumotlar: tanbur  - 

                                                 

91

 Du (eroncha) – ikki, tor – tor. 

92

 Mavorounnaxr hukmdori Imom Quli xonning (1611-1642) saroy mashshog’i bo’lgan. 

---

                                                                               

46

qadimiy asboblardan biri bo’lib, u barcha asboblarning «o’qituvchisi»dir, chang 

(arfa) – musiqachilar homiysi - Zuxra sayyorasiga bag’ishlangan. U yigirma olti 

tor va yetti pardaga ega; «bu yetti parda unda yetti maqomni ijro etishga xizmat 

qiladi». Biroq, zamonaviy moxir musiqachi bu asbobda hamma o’n ikki maqomni 

ijro etish darajasiga yetishi zarur. Nay - qadimiy asboblardan biri bo’lib, tayoqcha 

yoki yangi (qurimagan) daraxtdan yasaladi. U sakkizinchi (sakkizinchi teshikcha 

deb tushunish lozim) pardaga ega va shuning uchun unda hamma maqomlarni, 

tayoqchali nayda esa faqat ayrimlarini chalish mumkin. Qonun oltita «soz»ga ega. 

Ud – «hamma asboblarning podshoxi, chunki tovushining yoqimliligi va 

diapazonining kengligi bo’yicha torli asboblarning eng yaxshisi hisoblanadi. Unda 

o’n ikkita juft-juft sozlangan ipak torlar mavjud: birinchisi (eng yuqori) xadd, 

ikkinchisi – zir, uchinchisi – lisan, tirtinchisi – maslas, beshinchisi – bam, 

oltinchisi (eng past) – muxtalif. 

 

Bizning ud rivojlanishi haqidagi tasavvurimiz bu muloxazani aniqlashtiradi. 

Eslatib o’tamiz, (Forobiyga ko’ra) beshinchi tor (xadd) eng baland tor sifatida 

yuzaga kelgan va shu tarzda udning yuqori pardasini to’ldirgan. Endi, Darvish 

Alining sharofati bilan, chamasi XIV-XV asrlarda paydo bo’lgan oltinchi tor 

(muxtalif) asbobning quyi diapazonini kengaytirgan. 

 

Darvish Alining traktatida boshqa asboblarning nomi ham keltirilgan: rubob 

– uning beshta tori bor (to’rtta ipakli va bitta kumush); qobuz – (juda yaxshi 

tondagi asbob va juda ohangdor; g’ijjak – uni kamon bilan chalishgan. Bu asboblar 

Darvish Ali davrida juda mashxur bo’lgan. Boshqalari yoxud endi iste’moldan 

chiqqan, yoxud Buxoro va Samarqandda mahalliy bo’lmagan, bu yerga esa 

tasodifan, o’tkinchi mashshoqlar bilan birga kelib qolgan. So’nggilariga, aftidan,: 

musikar (Pan fleytasi) –qadimiy (Darvish Alining so’zlari bo’yicha) asboblardan 

biri bo’lib, uni chalish «bosh og’rig’ini davolaydi»

93

; nayi-eyban – «charm 

mo’ynali» puflama asbob (uning O’rta Osiyoda mavjud bo’lgani haqida 

ma’lumotlar saqlanib qolmagan); ruxavza – olti torli chertib chalinadigan, ayniqsa 

Xitoyda ko’p foydalaniladigan  asbob. 

 

Darvish Ali tomonidan sanab o’tilgan yettita asbob – tanbur, chang (arfa), 

qonun, ud, rubob, qobuz, g’ijjak, shubhasiz, o’sha davrda uning mamlakatida keng 

tarqalgan asboblar bo’lgan

94

. 

 

O’tgan asr oxirlari – hozirgi asr boshlarida O’rta Osiyoga kelgan rus 

sayyoxlari musiqaning favqulodda mashhurligiga, uning xalq hayotidagi muhim 

roliga, musiqa asboblarining keng tarqalganligiga e’tibor qaratdilar. «Xuddi 

qirg’izlar kabi, o’zbeklarning ham musiqa va she’riyatga muhabbati kuchli; musiqa 

asboblarini (dutor va qibiz) deyarli har bir uyda uchratish mumkin…», deb yozgan 

edi Turkiston o’lkasining taniqli tadqiqotchisi V.I.Massalskiy. Darvish qiyofasida 

O’rta Osiyo ko’chalarida daydigan, Xiva va Buxoroda ham bo’lgan vengriyalik 

turkshunos A.Vamberi ham xuddi shuni ta’kidlagan. 

                                                 

93

 Qiziq, musikarni qadimiy Eroncha asbob de  v b atagan xolda, Darvish Ali u bu yerda esdan chiqib qoldirilgan va 

Bag’dod xalifalari saroyida qayta dunyoga kelgan deb aytadi. Bu bilan Pan fleytasining G’arbiy va Janubiy Eronda 

keg tarqalganligini tasdiqlovchi kitob miniatyuralari ma’lumotlari mos keladi.  

94

 Дарвиш-Али. Трактат о музыке. Ук.рукопись, л. 22а.-43b.

 

 

---

                                                                               

47

 

O’tgan asrning 70-80-yillarida O’rta Osiyoning tub aholisining hayoti, 

ularning turmush tarzi, udumlari va odamlari rus olimlarining (tarixchilar, 

etnograflar, sharqshunoslar) diqqat-e’tiborini o’ziga qaratadi.Xalqning turmushiga 

tarkibiy qism bo’lib kirgan musiqa asboblariga bo’lgan qiziqish ham shundan. 

Turkiston bo’ylab sayohat qila turib, sayyohlar xalq musiqa asboblarini sotib 

olishar, ulardan kolleksiyalar to’plashardi. 

 

SSSR FN Etnografiya Instituti qoshidagi Petr Birinchi nomidagi Muzey 

(Leningrad) musiqa asboblarining deyarli to’lla kolleksiyasiga ega. 

 

Revolyutsiyaga qadar to’plangan musiqa asboblaridan eng ahamiyatlisi – 

Toshkentga 1870 yilda kelib qolgan, rus harbiy orkestrining kapeleysteri 

A.F.Eyxgornning kolleksiyasidir. Toshkentda, uning tevarak-atrofida, Farg’ona 

vodiysi shaharlarida (Qo’qon, O’sh, Andijon, Namangan va boshqa) va yaqin 

joylashgan qishloqlarda Eyxgorn xalq qo’shiqlari va asbob ohanglarini yozib 

olgan, xalq musiqa asboblari namunalarini to’plagan. Bu ish Eyxgornng O’rta 

Osiyoda bo’lgan butun davri mobaynida davom etgan. 

 

Eyxgorn tomonidan to’plangan musiqa asboblari kolleksiyasi Moskvadagi 

Politexnika ko’rgazmasida (1872), keyin esa Venadagi Butunjaxon ko’rgazmasida 

namoyish etilgan. 

 

Katalog ikki bo’limdan iborat. Birinchisi – «qirg’izlar va boshqa mo’g’ul 

qabilalarining asboblari» do’mbira, qobuz, sibizg’a va quraylarni o’z ichiga oladi. 

Ikkinchisi Eyxgorn tomonidan «Turkiston, Qoshg’ar, Qo’qon, Afg’oniston, 

Buxoro va Xiva aholisining musiqa asboblari» deb nomlangan. 

 

Qirg’iz qobuzi bir bo’lak daraxt yog’ochidan o’yib yasalgan (korpusi 

bo’yinchasi va boshi bilan birga). U uncha katta bo’lmagan rezonator teshikchali 

yog’ochli dekaga, uchta payli torga ega bo’lgan. 

 

Qozoqlarning kamon bilan chalinadigan qobuzini ham Eyxgorn 

qirg’izlarniki deb hisoblaydi. Chunonchi, u bilan qirg’izcha qiyoq o’rtasida 

umumiylik shunchalik ko’pki, ularga huddi o’sha bitta asbob deb qarash mumkin. 

Qobuz (qiyoq) eshilmagan ot yolidan yasalgan ikki torga, cho’michsimon o’yib 

yasalgan korpusga ega. 

  

«Turkiston 

albomi

95

»dagi materiallar qobizning XIX asr oxirida mavjud 

bo’lgani haqida guvoxlik beradi. 

 Demak,