Toshkent davlat sharqshunoslik instituti uzoq sharq va janubiy osiyo tillari fakulteti

SIFATLARDA QISMAN REDUPLIKATSIYA

Yarim takror so‘zlar shnday so‘zlarki, bunda o‘zakning yarim qismi takrorlanib keladi. Malay tilida yarim takror sifatlar soni chegaralangan. Yarim takrorlanuvchi sifat o‘zakdagi ma‘noni yanada kuchaytirish vazifasini bajaradi. Masalan:

Besar-besaran (katta miqdorda)

Gila-gilaan (o‘ta ahmoq, devona)

Kecil-kecilan (mitti)

Takut-takutan (o‘ta qo‘rqan)

Bularning gapdagi o‘rni quyidagichadir:

1. Upacara sambutan hari kemerdekaan kali ini diadakan secara besar-besaran. - Bu galgi “Mustaqillik kuni” bayrami katta miqyosda nishonlandi.

2. Pemuda itu berkelakuan gila-gilaan selepas kematian tunangnya.-Bu yigit yorining vafotidan so‘ng devona bo‘lib qoldi.

FE‘LLARDA REDUPLIKATSIYA

Fe‘llarda ham takror so‘zlar ko‘llanilishi mumkin, bunda o‘zak ko‘shimchasiz ishlatiladi.

Fe‘llar ham to‘la takror, yarim takror, qofiyali va qo‘shimchali holda kelishi mumkin.

FE‘LLARDA TO‘LIQ REDUPLIKATSIYA

Takrorlanuvchi fe‘l o‘zagi to‘laligicha takrorlanib keladi. Masalan:

Gelak – gelak-gelak (kulmoq)

Geleng – geleng-geleng (boshni kimirlatmoq)

Baring – baring-baring (oyok uzatib yotmoq)

Pulang – pulang-pulang (uyga kaytmoq)

Ada-ada (tasodifiy o’y)

Baring-baring (oyok uzatib yotmoq)

Duduk-duduk (Utirish, dam olish kechasi)

Makan-makan (turli hil ovkatlar)

Muntah-muntah (kungil aynishi, kusish)

Pulang-pulang (uyga kaytish)

Tidur-tidur (uhlamoq)

Ada-ada saja yang diceritakan yangoleh Anis tentang rakan sepejabatnya. (Anisni dusti hakida gapirishi biz uchun tasodif buldi)

Petani itu baring-baring di bawah pokok untuk melepaskan lelah. (Dehkon charchogini chikarish uchun daraht tagiga oyogini chuzib yotdi)

Sekumpulan budak-lelaki duduk-duduk di tangga pasar raya. (Bir guruh yigitlar katta bozor oldida dam olib utirishibdi)

Puan Laila dan suaminya mengadakan majlis makan-makan untuk meraikan ulang tahun perkahwinan mereka. (Laylo honim va uning turmush o‘rtog‘i nikoh kunlarini nishonlash uchun o‘tirish qilib berishmoqchi)

Adik muntah-muntah selepas makan nasi di warung itu. (Ukam do‘kondan olgan guruchni egandan so‘ng ko‘ngli aynib koldi)

Sudah dua hari Mak Maun tidak pulang-pulan ke rumahnya. (Allakachon ikki kun utdi, Janob Maun uyiga kaytmadi)

Saya hanya tidur-tidur ayam. (Men biroz uhladim holos)

FE‘LLARDA YARIM TAKROR SO‘ZLAR

Yarim takror holda keluvchi fe‘l shunday fe‘ldirki, u to‘la takror so‘zdan hosil bo‘ladi. Bunda takrorlanib kelayotgan fe‘lning birinchi qismi qisqartirishdan yasaladi. O‘zak ko‘shimchasi dastlab takrorlanib keladi, ammo ikkinchi qismida qo‘shimchasiz takrorlanib keladi. Malay tilida mazkur mavzular yuzasidan misollar juda oz mikdorda va bu mavzularga oid iboralar og‘zaki nutkda ham juda kam qo‘llaniladi.

Masalan:

Berlari-lari (yugurmoq)

Mencari-cari (kidirmoq)

Bertanya-tanya (suramoq)

Pukul-memukul (urmoq)

Menari-nari (raks tushmoq)

Bermain-main (uynamoq)

Kejar-mengejar (kuvlamoq)

XULOSA

Mazkur kurs ishimizni Toshkent Davlat SHarqshunoslik institutida olgan bilimlarimizning natijasida imkon qadar mavzuni yoritishga va oldimizga qo‘ygan maqsadimizga erishishga harakat qildik.

Kurs ishimizda Malay tilida takror so‘zlarning qo‘llanilishi nomli mavzuni tanlagan ekanmiz ushbu mavzuni yoritishimizdan avval takror so‘zlarni hosil bo‘lishi va yasalishidagi o‘ziga hosliklarini o‘rganib chiqdik.

Malay tili juda ham boy tildir. Boshqa tillarga hos ba‘zi hususiyatlarga ega bo‘lishiga qaramasdan, boshqa hech bir tilga aynan o‘hshamaydi . Bu tilning fonetikasi, mofologiyasi hamda so‘z boyligi o‘ziga hos.

Malay hamda O‘zbek tillaridagi takror so‘zlarni qiyoslaganimizda quyidagi fikrlar shakllandi:

• Malay va o‘zbek tillari agglyutinativ tillarga hos;

• Ikkala tilda ham takror so‘zlar ko‘plik va kuchaytirim ma‘nolarida ishlatiladi bundan tashqari, malay tilidagi takror so‘zlar guruhlariga ko‘ra ko‘p ma‘nolarni bildiradi;

• Malay tilida so‘zlarning takror holda qo‘llanilishi ko‘plik ma‘nosini ifodalaydi, shuningdek ma‘noni kuchaytirish uchun ham qo‘llaniladi.

Takror so‘zlarni 4 guruhlarga bo‘lib o‘rganamiz. Masalan:

Kata Ganda Seluruh – To‘la Takror So‘zlar

Kata Ganda Separa – Yarim Takror so‘zlar

Kata Ganda Bersajak – Qofiyali Takror So‘zlar

Kata Ganda Berimbuhan – Qo‘shimchali Takror So‘zlar

To‘la takror so‘zlar shunday so‘zlarki, hech qanday o‘zgarishsiz o‘zakni yana bir bor takrorlashdir.

Buku(kitob)__buku-buku(kitoblar)

Pena(ruchka)__pena-pena(ruchkalar)

Tiba(birdaniga)__tiba-tiba(to‘satdan)

Sungguh(ko‘p)__sungguh-sungguh(juda ko‘p)

Mata(ko‘z)__mata-mata(shpion)

Yarim holda takrorlanuvchi so‘zlarda o‘zak ikkinchi bor takrorlanayotganda birinchi o‘zakning yarmigina takrorlanadi. O‘zak birlikda kelishi yoki yasama so‘z bo‘lishi mumkin. Yarim takror so‘zlar o‘zakning oldidan yoki orqasidan kelishi mumkin.

Agarda takror so‘z birlik ma‘nosida qo‘llanilsa, o‘zakning birinchi bo‘g‘ini takrorlanadi va birinchi takrorlangani o‘zakni oldidan qo‘llaniladi. Birinchi bo‘g‘indagi unli harf takrorlanadi lekin takrorlanganda kuchsizlanib, qisqa e unlisiga o‘zgaradi.

Laki –l alaki – lelaki (erkak kishi)

Jari – jajari – jejari (barmoq)

Yarim takror so‘zlarda qo‘shimchali so‘z kelsa, takrorlanib kelgan ikkinchi qismi qo‘shimchasiz ishlatiladi. Bunday holatlar ko‘pincha fe‘llar va sifatlarda uchraydi.

Birinchi o‘zakda qo‘shimchali fe‘l.

Berlari-lari (yugurmoq)

Mencari-cari (qidirmoq)

Ikkinchi o‘zakda qo‘shimchali fe‘l.

Kasih-mengkasihi (yahshi ko‘rmoq)

Cinta-mencintai (sevmoq)

Qofiyali takror so‘zlarda o‘zakdagi biror harf yoki bo‘g‘in takror qo‘llanganda qofiyalanib keladi.

Qofiyali takror so‘zda o‘zak to‘la takrorlanib keladi va harf o‘zgaradi, o‘zaro qofiya hosil bo‘ladi. SHundan kelib chiqib, qofiyali takror so‘zlar 3 guruhga bo‘linadi:

1. Unli harfi takrorlanib keluvchi

Sayur-mayur (turli hil sabzavotlar)

Kuih-muih (turli hil pishiriqlar)

2. Undosh harfi takrorlanib keluvchi

Bolak-balik (orqaga oldinga borish)

Batu-batan (turli hil toshlar)

3. Erkin harfi takrorlanib keluvchi

Anak-pinak (jiyan)

Saudara-mara (qarindosh urug‘)

Qo‘shimchali takror sozlar ber-, men-, se- va ter- old qo‘shimchalarini, -an va -nya orqa qo‘shimchalarini va ke…an, ber…an, se…nya, men…kan va men…i konfikslarini qo‘shish orqali yasaladi.

Ber- old qo‘shimchali takror so‘zlar quyidagi ma‘nolarni anglatadi:

1. Ko‘plik, bir qancha va bir nechta

Berpeti-peti (bir nechta sandiq)

2. Biror ish harakatini hohish bilan bajarish

Berjalan-jalan (hohlab piyoda yurmoq)

3. Son-sanoq

Bertiga-enam (uchta-to‘rtta)

4. Jamlov

Berpuluh-puluh (o‘nlab)

Ke…an konfiksli takror so‘zlar quyidagi ma‘nolarni anglatadi:

1. Biror narsaga o‘hshagan bo‘lmoq

Keanak-anakan (bolaga o‘hshab)

2. O‘hshash yoki qiyoslash

Kegila-gilaan (ahmoqqa o‘hshash)

3. Sifatning orttirma darajasi

Kehairan-hairanan (juda hayron bo‘lmoq, lol qolmoq)

• Ish jarayonida Malay tilining ot, sifat, fe‘l kabi so‘z turkumlarida takror so‘z yasalishi hodisasi ko‘rib chiqildi.

• Malay tilida takror so‘zlarning to‘la, yarim, qofiyali shakllari aniqlandi, bundan tashqari kam qo‘llaniladigan qo‘shimchali turiga ham izoh berildi.

Bundan tashqari,

1. O‘zbek tilshunosligida takror so‘zlar, turkiyotdagi kabi hozirgi paytgacha juft va qo‘shma so‘zlar bilan birga ko‘rib chiqiladi, natijada ularning o‘ziga hosliklari mustaqil hodisa sifatida ohirgacha ko‘rib chiqilmagan.

2. Takror so‘z til emas, talaffus hodisasidir. Bu munosabatda takror so‘z , tilning bir qismi bo‘lgan sodda va qo‘shma gaplardan farqli o‘laroq erkin so‘z birikmasiga yaqinroq turadi.

3. Tarihiy-etimologik munosabatlarda takror so‘zlar eng qadimiysidir. Ular bayon qilishning barcha uslublarida ham o‘rinlidir.

4. Takror, juft va qo‘shma so‘zlar farqi haqida ba‘zi-bir mualliflar tomonidan fikrlar ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lsada, bizni qiziqtiruvchi ba‘zi savollarga to‘liq javob emas.

Yuqoridagi mualliflar qo‘shma, juft va takror so‘zlar gapda ularning bo‘lagi sifatida ishlatiladi va bir hil grammatik vaziyatni ifodalasada, yuqoridagi muallif tomonidan esa faqat bir tomonlama o‘rganib chiqilgan. Modomiki bu uchchala hodisa bir-biridan ba‘zi-bir o‘ziga hosliklari bilan ajralib turarkan, ular yanada keng va ko‘pqamrovli izlanish va tadqiqotlarni talab qiladi.

Malay tilidagi takror so‘zlarga oid 4 guruh talqini haqida o‘z hulosamizni yakunlashimizdan avval shuni aytib o‘tish kerakki, Malay tilida yuqorida aytib o‘tilgan guruhlar ot, sifat, fe‘llarda ham qo‘llaniladi. Bu mavzularni ilmiy ishimizda keng ochib bera oldik degan umiddamiz.

Yuqorida olib borilgan tadqiqot natijalari Malay tilini o‘rganayotgan talabalar uchun boshlang‘ich pog‘ona nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Ilmiy ish materiallarini Malay tilini o‘rganayotgan o‘zbek tili guruhlariga amaliy material sifatida qo‘llash mumkin.

Albatta bu ilmiy ishimiz mavzusi keng va qiziqarli, biz esa imkon qadar mavzuni yoritib berishga harakat qildik. Shuningdek ushbu mavzu bo‘yicha ko‘p ma‘lumotlar, ochilmagan qirralar mavjud. Kelajakda ushbu mavzuni yanada kengroq yoritishga, ochilmagan qirralarni ochib berishga harakat qilamiz.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlari.

1. 
   I.A. Karimovning “Barkamol avlod orzusi” asari Sharq nashriyoti. - Toshkent. 1999-yil. 67-sahifa.
   
2. 
   Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch”. T.: 2009. 48-sahifa.
   
3. 
   Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi.-T.: Sharq, 1997.-35-sahifa.
   

O’zbek tilidagi adabiyotlar

4. 
   Tursunov U. Muhtarov Sh. “Hozirgi O‘zbek adabiy tili” Toshkent “O‘zbekiston”-1992yil
   
5. 
   Shoabdurahmonov Sh. “ Hozirgi O‘zbek adabiy tili” 1-qism Toshkent “O‘qituvchi”-1980yil
   
6. 
   G‘afforov “Ingliz tili grammatikasi” Toshkent-2005yil
   
7. 
   Mirzaev M. “O‘zbek ishi” Toshkent “O‘qituvchi”-1978yil
   
8. 
   A.Hojiev “O‘zbek tilida qo‘shma, juft va takror so‘zlar” Toshkent 1963
   
9. 
   “Hozirgi zamon O‘zbek adabiy tili” Toshkent 1966. Tom I
   
10. 
    O.Hakimov “O‘zbek tilida takroriy so‘zlar”
    
11. 
    B.Madalieva “O‘zbek tilida qo‘shma so‘zlar”
    

Malay tilidagi adabiyotlar ro‘yxati

12. 
    Abdul Chael “Tatabahasa praktis bahasa Malaysia” PT. Rineka Cipta. Jakarta-2000
    
13. 
    Asul Wiyanto “Terampil menerapkan kaidah ejaan bahasa Malaysia” PT. Gramedia Widiasavana. Malaysia-2004
    
14. 
    Dewaki Kramadibrata, Gakrawada. Malaysia (Bahan Ajar Tingkat meningah) Rumah Printing. Malaysia-2005
    
15. 
    Djonko kentjonodu, Tatabahasa Acuon bahasa Malaysia untuk Penutuk asing, Penerbit Widantama Widya Satra. Jakarta-2004
    
16. 
    Nik Safiah Karim “Tatabahasa Dewan” DB dan P. KL-2006
    
17. 
    Abdul Hadi Hasyim “Bahasa Melayu” 2006
    
18. 
    Mary Tan Swee Ee “Sejarah” 2006
    

Ingliz tilida foydalanilgan adbiyotlar ro‘yxati

19. 
    “Malay for every one” KL-2006
    
20. 
    Almaster “Easy way to master of the Indonesian language” Jakarta-1996
    

Rus tilida foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

21. 
    Аракин “Грамматика индонезийского языка” Москва-1972
    
22. 
    O.Бьётлинг (перевод с нем.) Морфология. Л.
    
23. 
    Н.К.Дмитреев “Парные словасочетания в башкирском языке”. АНССР, Л. 1930
    
24. 
    Егоров В.Г. “Словосложение в тюркских языках” Л.-1971
    
25. 
    Низамиддинова С. “Имена числительные в современном узбекском языке”. Ташкент-1961
    

Foydalanilgan lug‘atlar ro’yxati

26. 
    O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Ikki tomlik. II tom. – M., 1981. – C. 482.
    
27. 
    Hojiev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. -T.: Fan, 2002.
    
28. 
    M.M.abdurahimov. O’zbekcha-ruscha va ruscha-o’zbekcha lug’at.Toshkent: Akademnashr.2010.
    
29. 
    Yang Kassim.Malaycha-inglizcha lug’at. Seremban Malaysia.2003-2004.
    
30. 
    Ulug’bek Isaqov, Mansur Rahimov. English-Uzbek dictionary. Yangi asr avlodi.Toshkent. 2010.
    
31. 
    J.Bo‘ronov “English-Uzbek dictionary” Toshkent “Fan”- 1995yil
    
32. 
    SH.Bo‘taev “O‘zbekcha-Inglizcha lug‘at” Toshkent-2004
    
33. 
    Kamus DwiBahasa, SasBadi “Melayu-Inggeris, English-Malay” Petaling Jaya-2005
    
34. 
    R. Abdurahmonov “Russko-Uzbekskiy slovarь” Moskva-1954
    
35. 
    Ibrahim Ismail “Golden English-Malay dictionary” KL-2001
    
36. 
    Pelanduk publication “English-Malay, Malay-English” Malaysia
    

Foydalanilgan internet sahifalar.

1. www.TataBahasa.com.my

2. www.dewanbahasa.my

3. www.studyMalaysia.com

4. www.EnglishToday.com

5. www.wikipediya.com

6. www.sasbadi.com

7. www.pelanduk.com

8. www.ziyonet.com

9. www.tilshunoslik.uz

1 I.A.Karimov “Ma‘naviy yuksalish yo‘lida”. Toshkent “O‘zbekiston” 1998 yil, 8-bet

2 J.Leni “Grammatika francuzkogo yazыka” M-1965 76-bet

3 БЬётинг O. (перевод с немецского) Л-1961, 23 бет

4 Дмитреев Н.К. “Парные словосочетания в башкирском языке” изд. АНССР, отдел гум. наук, Л-1930 12, 13-betlar

5 Баскаков Н.А. “Каракалпакский язык” изд. АНССР-М. 1956. 185-bet

6 Kaydarov A. “Парные и повторные слова” Л-1951. 17-bet

7 Егоров В.Г “Словосложение в тюркских языках”. –Л. 1971. 113 bet

8 Егоров В.Г “Словосложение в тюркских языках”. –Л. 1971. 121 bet

9 Madaliev B.”O‘zbek tilida qo‘shma so‘zlar”. –Toshkent. 1972. 93 bet

10 U.Tursunov, SH.Muhtarov “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” Toshkent O‘zbekiston -1992 yil. 8-bet