Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

UYG‘UR YOZUVI
Hozirda “uyg‘ur yozuvi” deb yuritilayotgan qadimgi turk alifbosi o‘tmishda turlicha atalgan. Mahmud Koshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘atit turk” asarida uni “turkcha yozuv” deb atagan (MK.I.47,65). Alisher Navoiy Husayn Boyqaroning o‘g‘li Badiuzzamonga yozgan maktubida xatlarning o‘qish uchun qulay yo qiyinligi to‘g‘risida fikr yurita turib, uyg‘ur xatini ham eslaydi; uni türkčä xat deya tilga oladi. Navoiy yozadi: Yana ul-kim, har türlüg arzadāšt-kim, yuqarï bitilsä, nasxta’liq xatï bilä andaq xānā bitilsä-kim, oqurda oqur kišigä tašviš tegmäsä, türkčä xat bilä xud aslā bitilmäsäki, bu bābda dağï qavle bar (Mun.794a.3–4).

Yozma manbalarda tarixchilar, o‘sha davrning adabiyot va ilm egalari uni “uyg‘ur xati” yoki “mo‘g‘ul xati” ham deganlar. Jumladan, XIII asrda yashab ijod etgan forsigo‘y shoirlardan biri Puri Bahoi Jomi o‘z qasidalaridan birida uni “uyg‘ur xati” (xatt-i uyğurî) deb atagan (Sertkaya 1977,19). She’rning uyg‘ur xati tilga olingan bayti shunday:

Kāmān turraxāi tu čun kilki baxšiyān,

Kardan mašq barruhi tu xatt-i uyğurî.

Mazmuni:

Sening kokillaring baxshilarning qalami kabidir,

Yuzingda go‘yo uyg‘ur xatini mashq qildilar.

Mashhur tarixchi Ibn Arabshoh “Ajoibu-l-maqdur fi navoibi Taymur” otli asarida uni “uyg‘ur xati” (Рустамов 1976,39), “Fokihatu-l-xulafo” asarida esa “mo‘g‘ul xati” degan (Meлиоранский 1900,XLV).

Istanbuldagi Ayosofiya kutubxonasida saqlanayotgan 4757 raqamli Abdulrazzoq baxshi ko‘chirgan majmuaning birinchi betiga arab tilida bir qayd bitilgan bo‘lib, unda mazkur yozuv “mo‘g‘ul xati” (alxattu-l-moğulî) deb atalgan. Qaydning mazmuni shunday: “Mo‘g‘ul tilida mo‘g‘ul xati bilan tuzilgan o‘gitlardan iborat risolalar majmuasi hamda mo‘g‘ul tili va mo‘g‘ul xatidagi “Mahzunu-l-asror” kitobi – ularning har ikkisi turkiydadir” (qarang: Arat 1992,LXIII).

“Hibatu-l-haqoyiq”ning arab yozuvida bitilgan S qo‘lyozmasining boshlanishiga Adib Ahmad asarining tub nusxasi va mo‘g‘ul xati (ya’ni uyg‘ur yozuvi) bilan bog‘liq kerakli bir ma’lumot yozib qo‘yilibdi. Arab tilidagi ushbu qaydning ma’nosi shunday: “Mo‘g‘ulcha “Hibatu-l-haqoyiq” (kitobi) nasihat va tasavvufga bag‘ishlangan. (Mo‘g‘ul xati) suryoniy xatining bir turidir. Injil ana shu (suryoniy) xatda bitilgan” (qarang: Arat 1992,CXVII). Ushbu qaydda “mo‘g‘ulcha “Hibatu-l-haqoyiq” (kitobi)” deyilganda, aftidan, asarning tub nusxasi mo‘g‘ul (uyg‘ur) xatida ekanligi, arab yozuvli ushbu nusxa esa o‘shandan ko‘chirilgani ko‘zda tutilmoqda. “(Mo‘g‘ul xati) suryoniy xatining bir turidir” degan jumlada uyg‘ur yozuvining suryoniy yozuvi bilan o‘zakdosh ekanligiga ishora bor. Chunki suryoniy yozuvi ham oromiy yozuvidan o‘sib chiqqan.