Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Turkiy adabiy tilining yuzaga kelishi.

Adabiy til tarixini davrlashtirish masalasi. Eng qadimgi turkiy til (qadimgi davrlardan melodning V asrlariga qadar. Oltoy va xun davri). Qadimgi turkiy adabiy til (melodiy VI–X asrlar). Eng ko‘hna turkiy yozma yodgorliklar tili. Uning bo‘linishlari: ko‘k turk tili (Birinchi va Ikkinchi turk xoqonliqlari davrida yaratilgan ko‘k turk yozuvli urxun va yenisey, tuva, talas, farg‘ona yodgorliklarining tili); Uyg‘ur xoqonliqlari davrida yaratilgan ko‘k turk, uyg‘ur, moniy, brahma yozuvlaridagi yodgorliklar tili (“qadimgi uyg‘ur tili”). Eski turkiy adabiy til (XI asrdan XIV yuzyillikning boshlariga qadar). Uning bosqichlari: Qoraxoniylar davri tili (qoraxoniylar davrida yaratilgan yodgorliklar tili); “chig‘atoy turkiysi”; eski xorazm turkiysi (Oltin O‘rda va Xorazm muhitida amal qilgan adabiy til); eski qipchoq tili (Misrda yozilgan grammatik asarlar, lug‘atlar hamda g‘arbdagi qipchoqlar yaratgan asarlar tili); eski anato‘li turkchasi (XIII–XV asrlarda o‘g‘uz turklari qo‘llagan yozma adabiy til). Eski o‘zbek adabiy tili (XIV asrdan XX asrning boshlariga qadar). “Chig‘atoy turkchasi”, “chig‘atoy turkiysi” otini olgan XIII–XVI asrlarning adabiy tili. Hozirgi o‘zbek adabiy tili (XX asrning boshlaridan to shu kunga qadar amal qilayotgan adabiy til).

O‘zbek xalqi va tilining tarixiy atalishi. Türk, türkî, čïğatay ulusï, sart, özbek atamalari va ularning kelib chiqish tarixi. O‘zbek tili tarixida qo‘llanilgan türkčä, türk tili, türkî til; čïğatay tili; sart tili; özbek tili atamalari va ularning qo‘llanilishi. Adabiy tilning atalishi. “Qutadg‘u bilig” asarida qayd etilgan buğraxan tili, xan tili atamalari, “Hibatu-l-haqoyiq” asariga ilova qilingan Amir Arslon tarxon masnaviysida tilgan olingan kašğar tili, kašğarî til atamasi to‘g‘risida. XIV–XVI asrlarning manbalarida qayd etilgan čïğatay ulusï, Čïğatay eli hamda čïğatay tili atamalarining ma’nosi.

Turkiy tilshunoslik va uning yuzaga kelish tarixi. Qadimgi turk xoqonliqlari (ko‘k turk va uyg‘ur xoqonliq va davlatlari) davrida tilshunoslik. Sharq, xususan, arab tilshunosligi asosida shakllangan turkiy tilshunoslik. Hozirgi zamon tilshunosligi. Uning metod va usullari. Adabiy tilning yuzaga kelishi, yozma uslublarning muayyan bir qolipda harakat kilishi, til an’analarini, uzviylikni ta’minlashda yozuvning o‘rni. Matn tuzish an’analarining shakllanishi. Turkiy yozma uslublarning kelib chiqishi va takomili. Badiiy uslub va uning tarixi. Monumental matnlar uslubi. Rasmiy uslub. Turkiy hujjatchilik tarixidan.