Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

 
Ravishdosh 
 
Tilimiz  tarixida  fe’lning  ravishdosh  shakli  quyidagi 
ko‘rinishda uchraydi: 
-a, -ä affiksli ravishdosh: ača – ochib, basa – bosib, ağa – 
ko‘tarilib, adïra – ayirib, sanča – sancha, bičä – bichib, kesä – 
kesib,  kezä  –  kezib.  Ko‘k  turk  bitiglarida:  Altun  yïšïğ  aša 
kältimiz,  Ärtis  ögüzüg  käčä  kältimiz.  –  Altun  yishni  oshib 

---

 
179
keldik,  Ertish  daryosini  kechib  keldik  (Ton.37).  MK  da:  Etil 
suwï aqa turur. – Etil suvi oqib turar. 
-u  (-yu),  -ü  (-yü)  affiksli  ravishdosh.  Matnlardan  misollar: 
Käyik  yäyü,  tabïsğan  yäyü  olurur  ärtimiz.  –  Kiyik  yeb, 
tovushqon  yeb  kun  kechirar  edik  (Ton.8).  Kiši  sözläšü,  yïlqï 
yïzlašu.  –  Kishi  so‘zlashib,  yilqi  hidlashib  (bir-birini  biladi) 
(MK.III.114).  Ötrü  ol  awïčğa  ïğlayu  xanqa  inčä  tip  ötündi.  – 
So‘ng u qariya yig‘lab xonga shunday deya o‘tindi (AT.283).  
-p / -b affiksli ravishdosh. bašlap – boshlab, berip – berib, 
qodup  –  qo‘yib,  ešitip  –  eshitib,  tep  –  deb.  Matnlardan 
o‘rnaklar:  Tewäy  münüp  qoy  ara  yašmas.  –  Tuya  mingan 
qo‘ylar  orasiga  yashirina  olmaydi  (MK.III.68);  Qač  qata 
taluyqa  kirip,  bišär  yüz  erin  barïp,  asan  tükäl  kelmiš  erti.  – 
Necha  bor  dengizga  kirib,  besh  yuzcha  er  bilan  borib,  sog‘-
omon qaytgan edi (AT.283).  
-pan, -pän / -ban, -bän affiksli ravishdosh.  İB da: olurupan 
– o‘tirib, yatïpan – yotib. 
-maδïp, -mäδip affiksli ravishdosh. MK da: eδkärmäδip oq 
atar – o‘ylamayin o‘q otar. 
Se’rda shunday kelgan: 
İglädi meniŋ aδaq, 
Körmäzip oğrï tuzaq. 
İglädim andïn uzaq, 
Emlägil emdi tuzaq. 
(Yashirin  tuzoqni  ko‘rmay,  mening  oyog‘im  ilindi.  Uzoq 
vaqt qiynaldim. Ey sevgilim, endi o‘zing davola) (MK.I.361). 
Tawğač  xannïŋ  turqusï  telim,  teŋlämäzip  bïčmas.  – 
Tavg‘ach  xonning  ipakligi  mo‘l,  lekin  o‘lchamay  kesilmaydi 
(MK.I.402). 
-qalï,  -käli  /  -ğalï,  -gäli  affiksli  ravishdosh.    MK  da: 
tutušqalï  –  tutish  uchun,  urğalï  –  urgani,  urish  uchun;  QB da: 
alğalï  –  olish  uchun,  tutqalï  –  tutish  uchun,  tergäli  –  terish 
uchun.  

---

 
180
-qïnča, -kinčä /  -ğïnča, -ginčä /  -qunča, -künčä /  -ğunča, -
günčä  affiksli  ravishdosh.    MK  da:  Öküz  aδaqï  bolğïnča 
buzağu bašï bolsa yig. – Ho‘kizning oyog‘i  bo‘lgandan ko‘ra, 
buzoqning  boshi  bo‘lgan  yaxshi;  QB da:  todmağïnča  – 
to‘ymaguncha, basmağïnča – bosmagunga qadar, yetmäginčä – 
yetmay turib. 
-yïn, -yin affiksli ravishdosh. Tašra yorïyur tiyin kü ešidip, 
balïqdaqï tašïqmïš, tağdaqï inmiš. – Tashqarida yuribdi, degan 
xabarni  eshitib,  shahardagi  tashga  chiqibdi,  tog‘dagi  inibdi 
(K.11–12). 
-matï, -madï, -mäti, -mädi / -matïn, -madïn, -mätin, -mädin 
affiksli  ravishdosh.  Bunča  išig  küčüg  bertükgärü  saqïnmatï 
“türk  bodun  ölüräyin,  uruğsïratayïn”,  –  ter  ermiš.  –  Shuncha 
mehnatini,  kuchini  sarf  etganiga  ham  andisha  qilmay:  “Turk 
xalqini  o‘ldirayin,  urug‘ini  qoldirmayin”,  –  der  ekan  (K.10); 
İgidmiš  qağanïŋïn  sabïn  almatïn  yir  sayu  bardïğ.  –  Tarbiyat 
qilgan xoqoningning so‘zini olmayin har yerga ketding (Ka.9).