|
Topshiriq. Quyidagi tayanch so’z va iboralarning ma‘nosini izohlang. Tavallud, ilmiy markaz, ilmiy ishlar, astronomiya, darslik, Qo’llanma, dunyo, mashhur, risola, Qo’lyozma, kutubxona, lotin tili, olim, noshir,
jadval, munajjimlik.
Topshiriq. Quyida berilgan so’zlarni tartib bilan joylashtiring.
Buvimlarnikiga, kuzda, boraman, dadam bilan, har yili, qishloqqa,
men.
Tushadi, mushuk, tomdan, oyog’i bilan, tashlasang ham.
Osmonda, chaqnay boshladi, yulduzlar, birin-ketin, qoramtir. 4.Kuni, shanbalik, yordam berdi, Anvar, kutubxonachisiga, fakultet.
Mablag’, uchun, xomashyo, olinmadi sotib, yoqilg’i.
Tushgan, maysalar, shudring, bo’ldi, uchun, hO’l.
Hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy hamda ilmiy-texnik tub O’zgarishlar davrida yangi yangi fanlar va tushunchalar yuzaga kelmoqda. Jumladan, O’zbek tilida ham yangi terminlar paydo bo’lmoqda, ilgaridan ishlatib kelingan qator leksemalar yangi ma‘nolar kasb etmoqda. Shu boisdan leksikologiya, xususan, terminologiya oldida qator muhim masalalarni yechish vazifasi turibdi.
Bugungi kunda terminologiyaning amaliy va nazariy masalalarini yanada chuqurroq O’rganish, terminlar yaratish va ularni Qo’llashni til qonuniyatlari asosida tartibga solish davlat ahamiyatiga molik muammoga aylandi. Shuning uchun ona tilimizning turli terminologik tizimlarini yanada teranroq tadqiq etish, ularni terminologiyaning xilma-xil masalalari bO’yicha atroflicha tadqiq qilish, bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir.
Respublikamiz mustaqil deb e‘lon qilingandan keyin, bu sohadagi ahvol butunlay O’zgardi. Tashqi iqtisodiy aloqalar yanada rivojlanib ketdi. Dunyoning juda ko’p mamlakatlari bilan xilma-xil aloqalarga keng yo’l ochildi. Bu omillar O’zbek tilida yangi-yangi terminlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ldi. Bu yangi terminlar sirasida iqtisodiy terminologik tizim ham O’ziga xos O’rinni egallab kelmoqda. Shu boisdan fan va texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichida iq tisodiy terminlarni ham tilshunoslik nuqtai nazaridan tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etadi.
«Termin» tushunchasiga yuklangan mazmun quyidagicha belgilarga asoslanadiki, bular terminlarni umumiste‘moldagi so’zdan farqlash uchun yetarli deb O’ylaymiz:
termin – umumadabiy tilning maxsus vazifa bajaruvchi bir turi bo’lmish ishlab chiqarish, fan va texnika tiliga mansub lisoniy birlik, bir so’z yoki birikmadir;
termin – konkret narsa-predmet, ashyo, mavhum tushunchalarning maxsuslashtirilgan nomidir;
termin uchun muayyan ta‘rif (definitsiya) zaruriydirki, uning yordamida tegishli tushuncha mazmunini aniqroq ifodalash, tushunchaning birini ikkinchisidan chegaralab ajratish imkonini beruvchi, ayni mahalda ma‘lum tushunchani muayyan tasnifiy qatorga joylashtirishga yo’l qo’yuvchi, farqlovchi belgilarni ravshanroq ko’rsatish mumkin.
Demak, terminologiya muayyan fanning tushunchalar tizimi bilan O’zaro munosabatda bo’lgan terminlar jami sifatida ta‘riflanadi. Har qanday tushunchalar tizimiga muayyan terminlar tizimi to’g’ri keladi. Terminologiktizimlar fan taraqqiyoti bilan birgalikda rivojlanib boradi. Terminlar umumiste‘moldagi so’zlardan farqli ravishda joriy qilinib ularning Qo’llanishi ma‘lum darajada nazorat ostida bo’ladi. «Terminlar paydo bo’lib qolmaydi», aksincha, ularning zaruriyati anglangan holda «O’ylab topiladi», «ijod qilinadi». Masalan, bo’lajak iqtisodchilarning yozma yoki og’zaki nutqida kartel, kliring, tovar oboroti, mayda mulkchilik, mablag’ ajratish, renta kabi tor doiradagina Qo’llaniladigan terminlar ishlatilishi tabiiy bir holdir. O’z-O’zidan ayonki, bu xildagi terminlar iqtisodiyotdan uzoqroq biror kasb egasining nutqida ishlatilmaydi. Shu bilan birga, iqtisodiyot sohasining qator terminlari ham borki, ular muayyan til egalarining deyarli barchasi nutqida bab-baravar ishlatilaveradi: Bozor, mol, savdo, savdo-sotiq, pul, haridor, bozorchi, olib-sotar, chayqovchi kabilar shular jumlasidandir.
Ta‘kidlash lozimki, nafaqat iqtisodiyot balki fan-texnika, ishlab chiqarishning xilma-xil soha va terminlar majmui, ya‘ni yig’indisi terminologiya deb ataladi. Masalan, matematika terminologiyasi, tibbiyot terminologiyasi, iqtisodiyot terminologiyasi va boshqalar.
«Maqollar zanjiri» metodi. Maqollardagi nuqtalar O’rniga tushirib qoldirilgan so’zlarni qo’yib chiqing.
Maqollar Javob
Dilni dilga ... yaqinlashtiradi.
Intizomli lashkar ...mas.
Sarishtali uy - ... uy.
4 kurashga tO’ymas.
... topsa, bo’lib yer, topsa bosib yer.
Rejali ish – hamisha ....
Shoshganda ... topilmas.
... yaltiroqning ... qaltiroq.
Qoqilsang ...dan O’pkalama.
... bilan egizak.
Ilmiy uslubning morfologik xususiyatlari:
Grammatika darajasida, so’zning muayyan shakllari va so’z kombinatsiyalarini va jumlalarni barpo qilish bilan ilmiy matnning mavhumligi yaratilgan: bu ... va hokazolar.
Ilmiy matn kontekstidagi fe'llar abadiy, umumlashtirilgan ma'noga ega. Va asosan hozirgi va O’tmishdagi shakllar Qo’llaniladi. Ularning almashinuvi ‘tasviriylik’ yoki rivoyatning dinamikasi emas, aksincha, ular tasvirlangan hodisaning muntazamligini ko’rsatadi: muallif ta'kidlaydi, ...; Muammolarni echish va boshqalar, bu maqsadga erishishga yordam beradi .
Kam bo’lmagan turlarning fe'llari (taxminan 80%) ham ilmiy matnni umumlashtirilgan ma'noga ega. Mukammal turdagi fe'llar barqaror aylanalarda Qo’llaniladi: O’ylab ko’ring ...; Biz misollar , va boshqalar. Bundan tashqari, zarurat yoki majburiyatning soya bilan noan'anaviy shaxsiy va nomaqbul shakllari Qo’llaniladi: xususiyatlar ...; Buni bilishingiz kerak ...; Yodingizda bo’lmang ...
Passiv ma'noda qaytariladigan fe'llar ishlatiladi: uni isbotlash kerak
Do'stlaringiz bilan baham: |
