Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

 
BUXORO VILOYATIDA (NYCTICORAX NYCTICORAX ) 
HAQQUSHNING UYA BIOLOGIYASI VA ETOLOGYASIGA DOIR 
AYRIM MA’LUMOTLAR 
Fundukchiyev S.E., Dehqonov Sh.I. (SamDU),
Raxmonov R.R. (BuxDU)
 
Orol dengizining qurishi va irrigatsiya tizimidagi qator o’zgarishlar suv va suv 
oldi qushlarining havzalar bo’ylab qayta taqsimlanishiga, suv biosenozlarini 
muhofaza qilish masalalari dolzarbligining yanada oshishiga sabab bo’lmoqda. 
O’zbekistonda qariyb bir million gektar maydonni egallagan katta- kichik 500 ta 

---

279 
ko’llar bo’lib, shundan 6 tasi (Sudoch’e, Qora-qir, Arnasoy, Dengizko’l (Ramsar 
ro’yxatiga ham kiritilgan), Xadicha,Qumsulton) davlat buyurtmaxonasi maqomiga 
ega. Muhofaza etiladigan tabiiy hudud sifatida suv havzalarining salmog’i juda kam, 
ya’ni buyurtmaxona maqomiga ega bo’lgan ko’llar respublikamizda muhofaza 
etiladigan tabiiy hudud sifatida suv havzalarining salmog’i juda kam, ya’ni 
buyurtmaxona maqomiga ega bo’lgan ko’llar respublikamizda muhofaza etiladigan 
tabiiy hududlar umumiy maydonining atigi 7,5% ni tashkil etadi. 
Buxoro viloyatida joylashgan ko’llar, shu jumladan davlat buyurtmaxonasi 
maqomiga ega bo’lgan ko’llar Qora-qir, Dengizko’l, Xadicha va Qumsulton ko’llari 
Buxoro viloyatida joylashgan bo’lib, ular viloyat bo’ylab uchib o’tuvchi va 
qishlovchi qush turlarining hayotida muhim ahamiyatga ega. 
Qushlarning muhim ekologik xususiyatlaridan biri, bu qushlarning uya qurish 
(manbalarini) joylarini tanlashi hisoblanadi. Adabiyotlarda haqqushlarning uya 
qurishi harakatlari aprel oyining birinchi o’n kunlidan boshlanib, aprelning so’nggi 
kunlarida (26.04) to’liq polaponlar ochish kuzatilganligi aytiladi [1]. To’rayevning 
Buxoro viloyatidagi kuzatuvlarida eng erta tuxum qo’yish va polapon ochish 
harakatlari aprel oyining ikkinchi o’n kunlidan boshlanib may oyigacha davom 
etgan. Buxoro viloyati Romitan tumanidagi koloniya ko’zdan kechirilganda 
uyalarning 77,2 % da polaponlar ochilgan va qolgan 22,8 % uyalarda turli darajada 
tuxumlar borligi qayd etilgan, Buxoro shahridagi koloniyalarda esa ilk polapon 
22.04.08 da qayd etilgan [2]. Haqqushning Qoraqalpog’iston sharoitida tuxum 
qoyishi aprel oyining ikkinchi o’n kunligidan bohlanadi yoppasiga tuxum qo’yish 
aprelning oxirgi kunlarida may oylarining boshida kechadi, polaponlarning 
tuxumdan chiqishi may oyining boshidan boshlanadi, ommaviy poloponlarning 
tuxumdan chiqishi may oyining ikkinchi qismidan boshlab iyun oyining boshigacha 
davom etadi [3]. Buxoro viloyati sharoitida ushbu muddat biroz mos kelganligi 
bizning kuzatuvlarimizda qayd etildi, ammo kuzatilgan polaponlarning barchasida 
ham bu harakatlar bir vaqtda boshlanmaganligi sababli polapon ochish kaloniyalarda 
turlicha ko’rinishni namoyon etdi. Eng erta tuxum qo’yish va polapon ochish 
harakatlari Buxoro shahardagi Shirbudin mahalla guzarida boshlandi. 
Haqqushlar har yili uya quradigan joylarini o’rganish dastlabki 
kuzatishlarimiz 2018-yilning 26-dekabridan boshlandi bu vaqtda qushlarning eski 
uyalari sanaldi va ularning joylashish sxemasi o’rganildi. Mazkur vaqtda Shirbuddin 
guzarida faqat bir dona zarang daraxtiga 8 ta bo’sh uyalar bor edi. Haqqushlar bu 
uyalardan oldingi yillari ham foydalangan. 02.03 19 da mazkur hududda borib qayta 
kuzatuv ishlari olib borilganda hali qushlar bu joylarga kelmaganligini kuzatdik. 
2019 yil 13-aprelda Shirbuddin mahalla guzarida12 ta haqqushlarning uyalari borligi 
zarang daraxtida sanaldi va uyalar ko’zdan kechirildi. 12 ta uyadan 8 tasi eski uyalar 
bo’lib, ularning 6 tasini qushlar tomonidan qayta tamirlanib ularga tuxum qo’yilgan 
bu inlar yangi inlarga nisbatan ancha qalin va diametri katta, uya latogi uncha chuqur 
emas (2-3) uya materiallarini ingichka novdalardan qurilgan. Qolgan 2 ta eski uyalar 
hali qushlar tomonidan egallanmagan bo’lishiga qaramasdan, yana 4 ta yangi 
uyalarni qurib ulgurgan. Shu hududda yashovchi aholi bilan suhbatlashganimizda 
so’zlariga qaraganda haqqushlar mart oyining birinchi o’n kunligida uchib kelgan 

---

280 
ekan. Uyalarning yerdan balandligi, ichki va tashqi diametri, uyaning balandligi, 
latogining chuqirligi va uyalar orasidagi masofa o’lchandi. Uyalar raqamlandi va 
undagi tuxum va polaponlarning o’lchamlari olindi va ularga belgilar qo’yildi. 
Daraxtlarning baland shoxlarida qurilgan 4 ta inni o’lchashni imkoni bo’lmadi. 
Chunki uyalar daraxtning uchki ingichka shoxlarida qurilgan edi. Yaqinda 
tuxumdan chiqqan polaponlarning og’irligi 27,6 – 38,4 (o’rtacha 33) gr keladi. 1-
Jadval