Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Кey words:
system, system analysis, system theory, system approach, laboratory. 
 
Ma’lumki, fizika praktikumini o‘tkazishda zamonaviy ta’lim texnologiyalaridan foydalanish 
dars samaradorligini oshirishga imkon beradi. Hozirgi kunda ta’limda fizikada tizimli tahlil metodi 
keng qo‘llaniladigan ta’lim texnologiyalaridan biridir. Tizimli tahlil uslubiy tadqiqotlarning muhim 
obyekti va eng tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan ilmiy yo‘nalishlardan biri sanaladi. Har bir tizimli 
tahlil nazariy ta’limoti umumiy tamoyillarga bo‘ysungan holda muammolarning xususiyatdan kelib 
chiqib takomillashtiriladi
1
. 
Fanda tizimli yondashuv turli hodisa-jarayonlarning mohiyatini tushunishga tatbiq etiladi. Bu 
yondashuv tabiiy fanlar negizida uning asoschilaridan biri Lyudvig fon Bertalanfi
2
tomonidan 
yaratiladi. Bu yondashuv tabiiy fanlardan ijtimoiy hayotga ham tatbiq etiladi. Unga ko‘ra tabiat va 
1
Н.Н Азизхўжаева “Педагогик технология ва педагогик маҳорат” Т:, 2006 й. 
2
Берталанфи. Introduction to systems Anallysis: Heidelberg New York Dordrecht London, 2013. 

---

168 
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI
2020/2(23
)
 
jamiyat murakkab tizimni tashkil etadi. Shu o‘rinda tizim tushunchasining mohiyatini belgilash bilan 
uning xususiyatlari aniqlanadi. Bugun “tizimli tahlil”, “tizimli yondashuv”, “tizim nazariyasi”, “tizim 
tamoyillari” degan tushunchalar ko‘p ishlatiladi, ammo ular sinonimlar emas. Aksariyat hollarda bu 
tushunchalar sinonim sifatida farqlanmay qo‘llaniladi. Tizim nazariyasi tizimlar olami to‘g‘risidagi 
ilmiy bilimlarni beradi, amalga oshiradi, kelib chiqish, shakl-shamoyili, funksiyasini turli tabiatdagi 
tizimning rivojini tushuntiradi. Tizimli yondashuv borliqqa nisbatan insonning metodologik 
yondashuvi, tamoyillar uyg‘unligini ifoda etuvchi tizimli dunyoqarashdir. Yondashuv usullar 
yig‘indisi, bu kimgadir, nimagadir ta’sir ko‘rsatish, nimanidir o‘rganish, ishni tashkil etish usullari. 
Shunday qilib, yondashuv u yoki bu faoliyatning umumiy tartiblarini, qaysidir nazariyaning dastlabki 
va asosiy holatlari to‘g‘risidagi tasavvurlarni beradi. Tizimli yondashuv turli xil yo‘llar bilan o‘zini 
namoyon qilsa-da, fan sohalarining barcha yo‘nalishlarida ishlatiladi. Texnika sohasida texnik tizim, 
kibernetikada boshqaruv tizimlari, biologiyada biologik tizim va ularning tarkibiy darajalari, 
sotsiologiyada tarkibiy funksional yondashuv. Tabiiy fanlarda ilm-fan va bilimlar birligi va sintezi 
uchun intilish istagi ustun. Va bu jarayon xususiyatlarini aniqlash, o‘rganish zamonaviy ilmiy bilim 
nazariyasi bo‘yicha tadqiqot hisoblanadi. Tizimli yondashuvning mohiyati obyektni tizim sifatida 
ko‘rib chiqishga qaratilgan tushunish tamoyillari, shuningdek, bilishning ilmiy metodologiyasi va 
amaliy faoliyati demakdir. Tizimli yondashuv bir taraflama tadqiqot tahlil usullarini inkor etadi. 
Asosiy urg‘u obyektning yaxlit xususiyatlarini tahlil etishga, tizim va uning aloqadorligini aniqlashga, 
rivojlanish va funksionallikka qaratiladi. Misol tariqasida fizikadan laboratoriya qurilmasida o‘lchov 
asbobini tanlashni tizimli yondashuv asosida ko‘rib chiqamiz. 
Misol: Fizika praktikumida zamonaviy tizimli tahlil metodidan foydalanish usulini quyidagi 
laboratoriya praktikumi ishlarini o‘tkazishda qo‘llash usulini bayon qilamiz. O‘quv fizika 
laboratoriyasida o‘lchov asboblar bazasi mavjud. O‘lchash masalasi yechimi uchun asboblarning 
yaroqliligini baholash talab etiladi. Masalan: doimiy elektr kuchlanish (1

10)V diapazonda 1 %dan 
oshmagan xatolikda 30 sekunddan oshmagan o‘lchov vaqtida o‘lchash uchun ishlatiladi. O‘lchash 
sharti bajariladigan normal asboblar soni 5 ta. 
Yechim: Sistemani S=(x,R) ‘rinishda tavsiflaymiz. Bu yerda x - asboblar soni, R - nisbiy tartib. 
N
i 
masalani yechish N
j 
ga qaraganda yaxshiroqdir. N - daraja elementlar soni. Bu yerda N
i
€X, N
j
€X. 
Bizni misolimizda aniqlik diapazonida va aniqlash tezligi xarakteristikalarini hisoblaymiz. N
i 
asbobi 
N
j 
asbobiga qaraganda yaxshiroq hisoblanadi, agar u bitta xarakteristika bo‘yicha yaxshi bo‘lsa, 
qolgan xarakteristikalar bo‘yicha pastroqdir. R munosabat uchun R matritsani aniqlaymiz va 
quyidagicha joylashtiramiz. Agar N
i
N
j
dan yaxshiroq bo‘lsa R munosabat bajariladi. (i, j) katakka 1 
yoziladi. Agar N
i 
N
j
teng yoki yomon bo‘lsa, R munosabat bajarilmaydi. U holda (i, j) katakka 0 
yoziladi. Demak, matritsa 0 va 1 ketma-ketlikdan tashkil topgan. 1-jadvaldagi matritsa 
laboratoriyadagi mavjud bo‘lgan ma’lumotlarga asoslangan. 
1-qadam: Berilgan matritsa qatori yig‘indisiga teng bo‘lgan vektor-qator, A
0
ni tuzamiz. A
0
=(3,2,0,4,0) A
0
qatordagi nollar berilgan munosabat bo‘yicha boshqalardan ko‘ra eng yaxshi 
elementni beradi. Bu elementlar N
0
tartibdagi darajani tashkil etadi. Bizning misolimizda bular B
3
B
5
formal yozuv bajariladi. (B
3
,B
5
)- N
0 
2-qadam: A
0
qatorni qayta o‘zgartiramiz. Aynan: 
a) 0 larni krest belgisi bilan o‘zgartiramiz. 
b) A
0
qatordan 0 ga mos kelgan element V
3
V
5
qiymatlarni tashlab yuboramiz. Matritsada 
ularni to‘g‘ri chiziq bilan tavsiya etiladi. 
Natijada A
1
=(1, 0, x, 2, x) qatorni olamiz. A
1
qatordagi yangi 0 lar boshqalardan yaxshiroq 
bo‘lgan elementlarni beradi (B
3
B
5 
elementlardan tashqari). Bu holda element V
2
dir. U N
1
tartibni 
hosil qiladi. ( B
3
)-N
1
3-qadam: A
1
qatorni 2-qadamdagiga o‘xshash qayta almashtiramiz natijada 

---

169