Toshkent davlat pedagogika universiteti fizika -matematika fakulteti

§. Matematik tafakkur darajalari

Matematik reproduktiv tafakkur. Matematik reproduktiv tafakkur asosida konvergent tafakkur yotadi, konvergent tafakkur deganda biz masalani faqat bir xil usulda yechilishini tushunamiz. Demak, o’quvchi oldin egallagan bilmlariga, xotirasiga suyangan, holda masalani ishlaydi, ammo o’zi mustaqil ijod qila olmaydi. Reproduktiv tafakkur bu fikrlash turlaridan biri hisoblanadi. Tafakkurni bu formasi haqida chet el psixologlari turli talqinlarda yondashishgan. Chet el psixologiyasi uchun tafakkur xarakteristikasiga bir tomonlama yondashish juda odatiydir: u faqatgina reproduktiv yoki produktiv jarayon sifatida keladi. Tafakkurni idealistik nuqtai nazardan tasvirlab ular uning mazmunini o’xshash bo’lmagan elementlardan chalg’ish, o’xshash elementlarni komplekslarga birlashtirishga, ularni qayta kombinatsiyalashga va uning natijasida umuman olganda hech qanday yangi narsa paydo bo’lmaslikka olib keladi. Demak reproduktiv tafakkur natijasida matematik masalalar yechish jarayonida yangi usul,yo’llardan foydalanib emas oldingi egallangan bilimlar asosida ishlash nazarda tutiladi. Bunda o’quvchi misol va masalalarga mustaqil, erkin, ijodkorlik bilan yondashmasdan oldin o’zlashtirilgan bilimlarga, ishlab o’tilgan
masalalarga tayangan holda ishlaydilar.
Hozirgi kunda reproduktiv yodashuv o’z aksini bixeviorizm nazariyasida topdi (A. Veys, E. Gazri, Z. Leb, B. Skinner, E. Taredayk va boshqalar). Bu nazariya psixikani o’rganishda aniq metodlarni (uslublarni) ishlab chiqishga qaratilganligi bilan, psixik hodisalarni tahlilida obektiv yondashuvni, olimlarni e’tiborini tortdi, biroq tahlil o’zini bexivioristlar mexanik matrealizm nuqtai nazar tomonidan bajarganlar. Bixeviorizm ichki psixologik faktorlarning salbiy roli uchun keskin kritikaga (tanqidga) uchraganligi bilan o’z tarafdoshlarini topmoqda. Bu B. Skinner ishlarida aniq ko’ringan. Uni reaksiyalar muvaffaqiyatiga olib keladiga mustahkamlash bilan bog’liq bo’lgan shartli xulqqa, hayvonlarda ko’nikmalar hosil bo’lish yo’li bilan shakllantira oladigan intellektual ko’nikmalar sistemasini (tizimini) ishlab chiqishga olib keladi. Shu asoslarga binoan u tomonidan shunchalar yoyilgan va detallashtirilgan
materialni (ma’lumotlarni) bayonini inobatga oladigan dasturiy (programmalashtirilgan) ta’lim “chiziqli sestimasi” (tizimi) ishlab chiqilganki unda hattoki eng sust (bo’sh) o’quvchi ham u (ya’ni tizm) bilan ishlaganda xatolar qilmaydi, va bundan kelib chiqadiki unda (ya’ni o’quvchida) stimullar va reksiya orasida yolg’on (noto’g’ri) bog’liqlik hosil bo’lmaydi, ijobiy mustahkamlashlar asosida to’g’ri bo’lgan ko’nikmalar hosil bo’ladi. Demak tafakkurning bu formasini ham biz salbiy deb ayta olmaymiz, reproduktiv tafakkur natijasida o’quvchi bir xil yo’nalishdagi, bir usulda yechimini topadigan, ishlash yo’li bir-biriga yaqin bo’lgan masala va misollarni topadilar va bu masalarni bir-biriga bog’liqligini topgan holda yechimini topadilar, Bu jarayonni davom ettirib borish natijasida esa o’quvchida ko’nikma va malaka hosil bo’ladi, ishlash, fikrlash tezligi shakllanadi va shuning asosida bir xillik masalardan chetlashib boshqa turdagi masalarga ham tadbiq etishga o’rganadilar.
Tafakkurning reproduktiv nazariyalarida yangi narsa asosan o’tmishdagi tajribalardan ega bo’lingan elementlar o’xshashligi masala, talablari va sub’ektiv ayniy bo’lgan bilimlar elementlari orasidagi bevosita bog’liqlik aktuallashtirish asosidagi murakkablashtirish yoki qayta kombinatsiyalash natijasi sifatida keladi. Masalan yechilishining o’zi yo tasodifan topilgan to’g’ri yechimni keyinchalik mustahkamlash bilan bo’lgan mexanik sinov va xatolar asosida, yo oldin (ilgari) shakllantirilgan operatsiyalar (amallar) aniq tizimining aktuallanishi asosida kechadi.