Тошкент давлат иқтисодиёт университети магистратура бўлими

II БОБ. АДАБИЁТЛАР ШАРҲИ

Ўқитувчиларни тайёрлаш ва уларнинг малакасини, мазмуний

билимларини ошириш ва ўқитиш таълим тизимини юқори босқичга олиб
чиқишнинг устувор механизмлари ҳисобланади (Cohen & Hill, 2001). Сўнгги
йиллардаги ривожланиш ўқитиш ва таълим сифатини, масъулиятни ошириш
ва ундан юқори академик стандартлар самарали малака ошириш билан
боғлиқ муаммоларни ўқитувчилар, тадқиқотчилар ва сиёсатчиларнинг кун
тартибида юқори қўйди.
Касбий ривожланиш атамаси одатда кенг маънода қўлланилади ва кўпинча
таълимнинг барча турларини қамраб олади. Шунигдек, касбий ривожланиш
ўқитувчилар томонидан бошланғич тайёргарликдан кейин амалга
оширилади (Craft, 2000, 9-бет). Гускей (Guskey, 2000) нинг фикрига кўра,
атама юқоридаги барча жараёнлар, ҳаракатлар ва фаолиятларни ўз ичига
олади. Касбий ривожланиш ўқитувчиларнинг касбий билим, кўникма ва
малакаларини оширишга қаратилган бўлиб, ўз навбатида ўқувчиларнинг
билимини оширишга сабаб бўлади.
Касбий ривожланиш мутахассислардаги компетентликни оширишнинг
муҳим бўғини бўлишига қарамай, аксарият таълим дастурлари ўқитувчилар
эҳтиёжларини қондириш учун етарли емас (Borko, 2004; Corcoran &
McDiarmid, 2000, 141-158-бетлар). Шу нуқтаи назардан, ҳар йили мактаблар,
туманлар ва таълим тизимлари малака ошириш семинарлари ва бошқа
касбий фаолият шакллари учун пул ва ресурслар сарфлайди. Бироқ,
маблаглар педагогларнинг эҳтиёжларини, уларнинг компетентлигини
ошириш бўйича тавсияларни етарлича қопламайди.
Биз ўқитишнинг энг самарали усулларини билсак ҳам, улар буни инобатга
олишмайди ва пуллар беҳудага сарфланади(Ball & Cohen, 1999, 3-32-
бетлар). Шу билан бирга, жаҳон таълим ислоҳоти талабаларни ва

ўқитувчиларни ўрганиши учун улкан мақсадлар қўймоқда (Borko, 2004).

Бироқ, педагоглар одатда ўқитишда юқори стандартларни қўллаб-
қувватлашига қарамай, кўпчиликлари бундай
стандартларга асосланган ўқитиш амалиётини амалга оширишга малакаси
етмаслиги ҳам айни ҳақиқат (Cohen, 1990).
Ўқитувчига динамик ёндашувни ривожлантириш ва компетентликни
ошириш ҳозир ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ зарур. Бундай чора синф
амалиётидаги ўзгаришларни рағбатлантириши ва нафақат ўқитувчиларнинг,
балки талабаларнинг ҳам ривожланишига ҳисса қо`шиши мумкин (Ball&
Cohen, 1999).
Гарчи тадқиқотчилар мутахассисларнинг профессионал ривожланиши ва
компетентлигини оширишнинг ижобий таъсирини ўрганишни бошлаган
бўлсаларда, кам сонли тадқиқотлар компетентликни оширишнинг турли
усулларини таққослаган. (Garet, Porter, Desimone, Birman & Yoon, 2001)
Гарри, Дезимон, Бирман ва Юнлар ана шундай кам сонли тадқиқотчилардан.
Шундай қилиб, педагогларнинг салоҳияти ва компетенсиясини
оширишнинг муқобил усулларини тадқиқ қиладиган янги илмий ишга
эҳтиёж сезилади. Буни AҚШ Миллий тадқиқот кенгаши ҳам қўллаб-
қувватлаган ҳолда таъкидлайди. Тадқиқот шарҳи мукаммал бўлиши учун
мутахассисларнинг компетентлигини оширишнинг комплекс ёндашуви
мавзусида янада кўпроқ илмий изланишлар керак бо`лади (Bransford, Brown
& Cocking, 1999). Шу нуқтаи назардан эътироф этиладики, адабиётлар
шарҳида, касбий ривожланиш методологияси бўйича турли хил қарашлар ва
ёндашувлар мавжуд. Aйнқиса, ўқитувчилар малакасини оширишга турлича
ёндашувларнинг тузилиши ва фалсафий истиқболлари ва малака ошириш ва
ривожланиш жараёнида ўқитувчиларнинг роли мавзусида турлича қарашлар
мавжуд (Day, 1999; Hargreaves, 1994).
Хусусан, Зайхнер (Zeichner, 1983, 3-бет) ўқитувчилар таълими ва
малакасини оширишда 4 та парадигмни биринчи бўлиб аниқлаган ва уларга
таъриф берган. У парадигмани "табиат ва табиат ҳақидаги эътиқодлар ва
тахминлар матрицаси, мактабда ўқитиш, ўқитувчилар ва уларнинг таълим
мақсадлари ўқитувчи таълимида амалиётнинг ўзига хос шакллари” сифатида
изоҳлайди. Биринчиси - анъанавий ҳунармандчилик парадигмаси,
доноликни тўплашга қаратилган шогирдлик модели, амалиётчиларнинг
синовлари ва хатоларини ўз ичига олган ўқитишнинг амалий тажрибаларига
асосланган парадигма.
Иккинчи парадигмани Спринтҳoлл, Реиман ва Тҳис-Спринтҳoлл
(Sprinthall, Reiman & Thies-Sprinthall, 1996, 666-703- бетлар) “сарфлашнинг
репертуар парадигмаси” деб атаган. Бу ёндашувнинг диққат марказида аниқ
ва дискрет ўқитиш қобилиятидан олдин , тўғридан тўғри таълим, индуктив
сўров ва шахслараро ўрганиш каби комплекс ёндашувларга қаратилган
бўлади.
Кейинчалик, ўқитувчилар таълимида малакага асосланган парадигма
устунлик қилади, шунингдек, бу “експерт парадигмаси” деб ҳам аталади.
Техник ишлаб чиқаришга асосланган метафора ва позитивистик
эпистемология, бу парадигма мутахассис академиклар ва университет
тадқиқотчилари томонидан аниқланган билим ва ўқитиш кўникмаларини
эгаллашга қаратилган.
Ниҳоят, компетенсияга асосланган парадигмага қарши - бу сўровга
йўналтирилган парадигма, яхлит ёки рефлектив парадигма сифатида ҳам
танилган, у кўпроқ озодлик метафорасига ўхшайди. Ушбу парадигма
ўқитувчиларнинг ривожланишига урғу беради. Шунга ўхшаш принципларга
асосланган бошқа аналитик тузилмалар ҳам Зайхнер (Zeichner, 1983)
томонидан аниқланган.
Масалан, Таннер ва Таннер (Tanner&Tanner, 1990) анъанавий ва
прогрессив ҳаракатни фарқлайдилар. Иқтисодий моделга асосланган
анъанавий ҳаракат маданиятнинг узатилиши сифатида тушунилади
(академик анъана пайдо бўлган тушунча), бу ўзгаришсиз ва доимий бўлиб
қолади деб тахмин қилинади.
Шу нуқтаи назардан, педагоглар қилиши керак бўлган вазифалар ва
талабаларга етқазилиши керак бўлган мазмун-моҳият аниқланган, интизомга
асосланган ўқитиш тизими еса бизга компетентликнинг асосий
тамойилларини эслатади (CBA). Прогрессив ҳаракат илм-фаннинг
ривожлаишида пайдо бўлган, у инсонлар ўзларининг билимларини ва
маданиятларининг ривожлантиришларида, жамиятда ижтимоий ҳодиса
сифатида хизмат қилиши керак (Kliebard, 1986). Бу педагогларнинг касбий
ривожланишларини акс эттиради(HA).
CBA ўқитувчиларни тайёрлаш ва ривожлантиришга сезиларли таъсир
кўрсатди. 1980-йиллардан бошлаб, ривожланиш еҳтиёжлари нуқтаи
назаридан ҳам (масалан, қўшимча таълим Кадрлар тайёрлаш миллий
ташкилоти, 2001) ва ўқитувчилар малакасини оширишда қўлланиладиган
методика ва касбий ривожланиш дастурларида ўз таъсирини кўрсатган
(Brooks, 2002, 35-50- бетлар; Last & Chown, 1996, 20-32- бетлар).
Бундан келиб чиқадики, бугунги кунда ривожланаётган дунёда
ўқитувчилар учун компетенсиялар ва стандартларни топиш мумкин (Christie
& O’Brien, 2005, 93-110- бетлар).
Бундай стандартларга тегишли педагог фаолиятининг турли босқичларида
кутилаётган компетенсиялар ва ўқитувчиларнинг малакасини ошириш
дастурларини ишлаб чиқиш учун асос яратади. Бошқа томондан, бугунги
кунда рефлексли амалиёт педагогларни тайёрлаш ва касбий маҳоратга
йўналтиришда илғордир (Golby & Viant, 2007). Бу ёндашув кўникманинг
таркибий қисми сифатида қайта ишлашдан тортиб, турли хил амалиётларни
назарда тутади, таълим амалиётида ижтимоий адолат тўғрисида
хабардорликни ошириш сифатида фикрлашни самарали ўргатади. Шу билан
бирга, Ҳолистик белгилар педагогнинг акс еттириш мазмунига нисбатан
муайян ноаниқликни кўрсатади , барча кўникмалар, қарашлар, ҳислар,
мотивация ва ахлоқий нарсаларни ўз ичига олиши мумкин (Feyman-Nemser,
1990, 212-233- бетлар). Ушбу китобнинг кейинги икки боби
ўқитувчилар малакасини оширишга қаратилган доминант ёндашувлар ва
уларни ишлаб чиқишнинг кучли ва заиф томонларини ифодалайди.
Шунга қарамай, ўқитувчиларнинг малакасини ошириш соҳасида кўплаб
тадқиқотчилар педагог таълими дастурларида кўпинча акс эттирилган
эклектик ёндашувни танқид қиладилар, чунки бу анъаналарнинг элементлари
турли йўллар билан бирлаштирилган (Donmoyer, 1996).
Турли парадигмаларнинг элементларини бирлашиштириш ҳам Зайхнер
томонидан қўллаб-қувватланади (Zeichner, 1983). Aслида бу элементлар бир
хил эмаслигини, улар бир бирлари билан кесишиб, қарама қаршиликлар
юзага келади. Лекин улар асосидаги тамойиллар ўқитувчиларнинг таълим ва
ўқитишга таъсирини таҳлил қилишда ёрдам беради.
Шундай қилиб, педагогик кўникмалар гуруҳларини аниқлайдиган таълим
самарадорлигини ўрганиш ( ЕЕR), ўқитувчиларни тайёрлаш ва малакасини
ошириш дастурларининг асосий элементлари бўлиши керак. Фалсафий
нуқтаи назардан ва қўлланилиши керак бўлган методологиядан ташқари,
самарали малака ошириш дастурини ишлаб чиқиш бўйича саъй-
ҳаракатларимизда биз ҳам бундай дастурлар ўқитувчи билан боғлиқ турли
мақсадларга ега бўлиши мумкинлигини амалиётда аниқлаштиришимиз керак.
Бундай билим ва амалиётлар вариантларини кўриб чиқишга ёрдам
берадиган фойдали схема Шулман (Shulman,1987) томонидан таклиф
қилинган, у педагог компетенциянинг етти тури: педагогик билим, мазмуний
билим, ўқув дастури билими, педагогик мазмун билими, ўқувчилар билими
ва уларнинг хусусиятлари, ишлашдан тортиб таълим контекстлари ҳақидаги
билимлар гуруҳлар ёки синфлар, мактаб туманларини бошқариш ва
молиялаштириш , жамоалар ва маданиятларнинг характери ва ниҳоят, таълим
мақсадлари ҳақидаги билим, таълимнинг мақсадлари, қадриятлари ва
фалсафий ва тарихий асослари. Ушбу китоб педагогларнинг
компетенциясини оширишга қаратилган. Педагог компетенцияси предметни
билишдан ташқари самарали ўқитишни ҳам талаб қилади.
Бу синфдаги ўқувчиларнинг таълим натижаларини максимал даражада
ошириши мумкин бўлган ўқитувчининг хатти-ҳаракатини англатади. Чунки
қўллаб-қувватлаш учун муҳим бўлган муайян амалиётларни аниқлаш
талабаларни пухта тайёрлаш, самарали касб - ҳунар таълим тизимини қуриш
муҳим босқичлардан биридир (Ball & Forzani, 2011).

III БОБ. ТАДҚИҚОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ

Диссертация ишини ёзишда индукцион йўналиш танланган бўлиб, илмий билишнинг диалектик, таҳлил, мантиқийлик ва тарихийлик каби усуллари орқали муаммони очиб беришга ҳаракат қилинади. Тадқиқот муаммоси компетентли ёндашув асосида бўлажак мутахассисларнинг касбий-педагогик ижодкорлигини ривожлантиришнинг умумий ҳолатларини кузатиш орқали қўйилган.
Республикамизда олий таълим тизими ривожланишининг ҳозирги босқичи таълим мазмуни ва методикасига, унинг самарадорлигини оширишга сифат жиҳатдан янги талаблар қўймоқда. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида “Узлуксиз таълим тизимини янада такомиллаштириш, сифатли таълим хизматлари имкониятларини ошириш, меҳнат бозорининг замонавий эҳтиёжларига мувофиқ юқори малакали кадрлар тайёрлаш сиёсатини давом эттириш” муҳим устувор вазифа сифатида белгиланган. Шу нуқтаи назардан, компетентли ёндашув асосида бўлажак мутахассисларда касбий-педагогик ижодкорликни ривожлантириш технологияларини такомиллаштириш ҳамда инновацион фаолиятнинг репродуктив, продуктив, қисман изланувчи ва креатив даражаларини пухта эгаллашлари учун педагогик шарт-шароитлар ва дидактик имкониятларни таъминлаш долзарб аҳамият касб этади.
Таълим жараёнига татбиқ этилаётган инновациялар самараси ўқитувчининг касбий-педагогик ижодкорлиги характери ва унинг ривожланганлиги даражасига бевосита боғлиқ. Сарбон декларацияси (Sorbonne Declaration), Таълим барча учун (Education For All (EFA)), Минг йиллик ривожланиш мақсадлари (Millennium Development Goals (MDGs)), Жаҳон таълим форуми (World Education Forum) ва Лиссабон Конвенциялари компетентли ёндашув асосида малакали ижодкор кадрлар тайёрлашнинг инновацион йўналишларини белгилашда муҳим аҳамият касб этади. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак солиқлар давлат бюджетини тўлдирувчи асосий манбадир, шу боис, уларни белгиланган муддатларда ундирилиши ва бюджетга келиб тушишини таъминлаш долзарб масала ҳисобланади.

IV БОБ. КУТИЛАЁТГАН НАТИЖАЛАР ВА ВАҚТ РЕЖАСИ

Таълим жараёни компонентлари узвийлиги асосида бўлажак мутахассисларнинг креатив фикрлаши ва касбий-педагогик ижодкорлигини фаоллаштиришнинг педагогик шарт-шароитлари ҳамда дидактик имкониятлари (ўқув ва илмий мазмундаги интегратив ижодий топшириқлар, интерфаол методлар, интенсив тажриба-изланиш, автоматик назорат шакллари) аниқлаштирилади.
Анъанавий ва компетентли ёндашувларни қиёсий тавсифлаш асосида бўлажак мутахассисларнинг индивидуал психологик хусусиятлари (мотивацион, интеллектуал, ҳиссий, иродавий ва психомотор) ҳамда касбий-педагогик ижодкорлигини ривожлантириш тизимининг тузилмавий компонентларини аудитория ва аудиториядан ташқари машғулотларда ривожлантириш механизмлари такомиллаштирилади.
Компетентли ёндашув асосида бўлажак мутахассисларнинг касбий компетенциясини ривожлантиришнинг кластерли модели ва алгоритмик харитасини жорий этишнинг дидактик таъминоти (умумкасбий характердаги интеллектуал топшириқлар, педагогик дастурий воситалар, тизимлаштирилган маълумотлар базаси орқали) такомиллаштирилади.
Бўлажак мутахассисларнинг касбий компетенциясини ривожлантиришга қаратилган педагогик, техник-технологик интегратив топшириқларни бажариш методларини қўллаш интерфаол таълим технологиялари (“SMART texnology”, CASE study) ва дидактик воситалари (“IQ” тестлари, муаммоли видеотопшириқлар тизими, муаммоли ва ижодий машқлар) асосида такомиллаштирилса аниқ қўйилган натижага эришилади.
Бўлажак мутахассисларда компетентли ёндашув асосида касбий компетенциясининг ривожланганлик даражаларини аниқлаш мезонлари: ўқув материалини ўрганиш ва иш жараёнларини ташкил этишда умумийдан типикликни ва хусусийликни ажрата билиш малакаси; мустақил ижодий ишларни бажарилиш жараёнида технологик жараёнлар ва техник объектларни танлаш, техник ўқиш, ёзиш ҳамда схемалар тузиш малакаси; аудитория ва аудиториядан ташқарида, уйда мустақил ишларни самарали ташкил этиш малакаси; мустақил фикрлаш, ижодий ишлаш малакаси; материални ўрганишда ўз-ўзини назорат қилиш малакаларини шакллантириш тадқиқот ишининг амалий ва назарий аҳамиятини оширишга хизмат қилди.