Toshkent davlat iqtisodiyot

TAYANCH SO‘ZLAR VA IBORALAR

Moddiy oqim (mafarial flow) - yuk, detal, tovar - moddiy boyliklar va hokazo, ularga ilova qilish jarayonida ko‘rib chiqiladigan har xil logistik operatsiyalar (tashish, omborga joylashtirish va boshqalar) yoki vaqtincha oraliqqa (fn, fn+1) kiritilganlar. Moddiy oqim «hajmi (miqdor, massa) va vaqt» o‘lchamlariga ega. Uning mavjud bo‘lish shakli transportda tashilgan yuklar va boshqalardan iborat bo‘lishi mumkin. Oqim vaqtincha oraliqqa ega emas, balki vaqtning paytiga tegishli bo‘lganda, u o‘zining qarama - qarshiligiga o‘tadi. Masalan, vaqtning berilgan paytida ko‘rib chiqiladigan yuk oqimi yo‘ldagi zahira va transport zahirasi bo‘ladi.
Har bir moddiy oqimga ba’zi bir axborot oqimi mos keladi, ammo bu moslik umuman aytganda o‘zaro bir ma’noli bo‘lmaydi. Axborot oqimining ma’lumotlari moddiy oqimning haqiqiy ma’lumotlariga mos kelmasligi mumkin, ammo mos kelishi ham mumkin.
Mikrologik darajada moddiy oqim odatda bir necha tashkil qiluvchilardan vujudga keladi. Masalan, ulgurji savdo tashkilotlarida u tushirish, saqlash, butlash uchastkalaridagi oqimlardan iborat bo‘lishi mumkin. Bir xil katta foydalilik moddiy oqim ta’riflari bo‘ladi. Ba’zi bir moddiy oqimlar ustidan bajariladigan logistik operatsiyalar tasodifiy xarakterga ega. (Masalan, vagonni ulgurji savdo korxonasining kirish yo‘liga berish, berish paytida bo‘sh qayta ortish vositalarining mavjudligi va boshqalar). Moddiy oqim tashqi, ya’ni tashqi (logistika tizimiga nisbatan) muhitda o‘qituvchi sifatida va ushbu logistik tizimning ichida bo‘lgan ichki muhit sifatida tasniflanishi mumkin.
Kiruvchi moddiy oqim ostida ushbu logistik tizimga tashqi muhitdan kelib tushuvchi tashqi oqim tushuniladi. Chiqaruvchi moddiy oqim ushbu logistika tizimi uchun tashqi muhitga kelib tushuvchi va davriy aloqalarni amalga oshirishning shakli bo‘lgan oqimdan iborat. Yuqorida aytib o‘tilgan har bir moddiy oqimga ba’zi bir axborot oqimi mos keladi.
Axborot oqimi (information flon) - u logistik tizimda, logistik tizim va tashqi muhit orasida aylanib yuruvchi, logistik operatsiyalarni boshqarish va nazorat qilish uchun zarur bo‘lgan xabarlarning majmuasi. Axborot oqimi moddiy oqimga mos keladi va qog‘oz yoki elektron hujjat ko‘rinishida mavjud bo‘lishi mumkin. U vujudga kelish manbai, yo‘nalishi, davriyligi, hajmi, uzatish tezligi bilan ta’riflanadi.
Logistikada yana gorizontal, vertikal, tashqi, ichki, kiruvchi axborot oqimlarini farqlash mumkin. Agar bunday oqimning yuqorida o‘tilgan ta’riflari avvaldan ma’lum bo‘lsa, unda uning uchun aloqaning boylik manbalarini zahiralash, uning translyatsiyasining muvofiq rejimini qoplash mumkin. Axborot oqimlarini boshqarish uzatish tezligini tegishli qabul qilish tezligi miqdorigacha cheklash; oqimning hajmi ayrim uzelning yoki yo‘l uchastkasining o‘tkazish qobiliyatini miqdorigacha cheklashdan iborat bo‘ladi. Axborot oqimlarini ishlab chiqishga harajatlar muhim tashkil qiluvchi logistik harajatlar bo‘ladi. Axborot oqimini moddiy oqim namunasi sifatida ko‘rib chiqish mumkin.
Logistika operatsiyalari (logistikal operation) - moddiy va axborot oqimlarini o‘zgartirishga qaratilgan harakatlarning ajratilgan majmuasi. U ko‘pgina boshlang‘ich shartlar, tashqi muhitning o‘lchamlari (ushbu logistika tizimi nuqtai nazaridan boshqarilmaydigan o‘zgaruvchanlar, bu o‘zgaruvchanlar qayd etilgan, tasodifiy va noaniq bo‘lishi mumkin), muqobil strategiyalar maqsadiy vazifalarning ta’riflari tomonidan berilishi mumkin.
Logistika operatsiyalarini tashqilarga (ishlab chiqarishning logistika vazifalarini amalga oshirishga yo‘naltirilganlar)ga asoslanib tasniflash mumkin. Birinchi turdagi operatsiyalar, ikkinchilariga qaraganda ko‘proq darajada bir qator tasodifiy va qiyinchilik bilan bashorat qilinadigan o‘zgaruvchanlar (bozor holatlarining tebranishlari, yetkazib beruvchilar tomonidan yetkazib berish shartnomasi bo‘yicha majburiyatlarning bajarilmasligi) ta’siriga duchor bo‘ladilar, ba’zida qisman yoki katta to‘liq noaniqliq sharoitlarida bajarilishi kerak.
Operatsiyalar bir tomonli yoki ikki tomonlama (tovarga mulk egaligi huquqining va sug‘urta xavf-xatarining bitta yuridik shaxsdan boshqasiga o‘tishi bilan bog‘liq), qo‘shilgan qiymatga ega va usiz bo‘lishi mumkin. Qo‘shimcha qiymatga ega operatsiyalar (masalan, bichish, idishlarga joylashtirish) haqiqatda texnologik operatsiyalardandir, ammo u muomala sohasida sodir bo‘ladi.
Logistika operatsiyalarini moddiy (tashish, omborga joylashtirish, ortish va h.k.) va nomoddiylarga (moddiy oqim haqida ma’lumotlarni to‘plash, ularni uzatish va h.k.) bo‘lishi mumkin. Ushbu ta’rifdan ravshanki, logistika va texnologiya operatsiyalari o‘rtasida aniq chegara yo‘q. Bir operatsiyaning o‘zi (masalan, materialni bichish) belgilangan sharoitlarda logistik, boshqalarda esa texnologik hisoblanadi.