Toshkent davlat iqtisodiyot untversiteti m. S. Qosimova, M. A. Yusupov

5 -ja d v a l. B o z o m i ta h lil q ilis h u ch u n k o ’r s a tk ic h la r
Ko’rsatkichlar
Tavsifnoma
Son k o ‘rsatkichlari
B o zo r sig ‘imi, b o z o m i rivojlanish dinam ikasi, 
firm aning b o zo rd ag i ulushi, b o zo r salohiyati va 
b o sh q alar
Sifat k o ‘rsatkichlari
E htiyojning tu zilish i, xarid m otivlari, u lam in g
dinam ikasi, x arid jaray o n i, ehtiyojlam i stabillash, 
axbo ro tlash tirish
R aqobat m uhiti
R aqobatchi firm alam in g m ahsulot sotish hajm i, 
foydalanayotgan m arketing strategiyalari, 
m oliyaviy q o ’llab -q u v v atlash im koniyatlari
X aridorlar tuzilishi
X arid o rlar soni, x arid o r turi, x aridorlar soni 
d inam ikasi, x arid o rla m in g hududiy xususiyatlari
T arm ov tuzilishi
0 ‘xshash to v arlar ta k lif qilayotgan sotuvchiiar 
soni, so tu v ch iiar turi, u lam ing ishlab ch iq arish n i 
tashkil etish darajasi, raqobatdagi potensial 
im koniyatlar, ishlab chiqarish quvvatlari hajm i
T aqsim lashning
tuzilishi
G eografik x ususiyatlar, sotish tarm oqlarining 
xususiyatlari, tran sp o rt bilan ta ’m inlanganligi
Tahlildan tashqari bozor segm entini tanlashda segmentlashni 
rejalashtirish ko’zda tutiladi. Segmentlashni rejalashtirish jarayoni quyidagi 
bosqichlami o ’z ichiga oladi:
1. Iste’molchilar talablari va tavsifnomalarini aniqlash.
2. Iste’molchilaming turli-tumanligi va o ’xshashligi tahlili.
3. Iste’molchilar guruhlari sohasini ishlab chiqish.
4. Iste’mol segmentini tanlash.
5. Raqobat muhitida kompaniya o’mini aniqlash.
6. Barcha marketing — miks kompleksi chora-tadbirlari rejasini ishlab 
chiqish.
Bozorni segmentatsiyasining rejalashtirish jarayonini tashkil etishda 
quyidagi talablatga rioya qilish zarur:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

• segmentlar o ’zaro bir-biri bilan farq qilishi zarur;
• har bir segmentga faqat iste’molchi talabiga mos keluvchisini kiritish 
zarur;
• iste’molchilami tavsifnomalarini firma tomonidan o’lchash mumkin 
bo’lishi zarur;
• har bir segment razmer bo’yicha bo’lishi, ya’ni sotish hajmi va 
xarajatlami qoplashni o ’lchashi kerak;
• har bir segment iste’molchilari axborotga ta’sir etish uchun va reklama 
kampaniyasini o ’tqizish uchun oson va tushunarli bo’lishi zarur.
Segmentatsiya jarayonining muhim bosqichi bo’lib bozorni maqsadli 
segmentini tanlash hisoblanadi.
Maqsadli segmentni tanlash muammosi yetarli darajada murakkab bo’lib, 
uni yechish uchun quyidagi ketma-ketlikda turishi tavsiya etiladi:
• segment o ’lchamini va uni o’zgarish (o’sish, kamayish) tezligini 
o’matish;
• segmentni jalb etuvchanlik tuzilishini tadqiq etish;
• o’zlashtirayotgan segment maqsadini va tashkilot resurslarini aniqlash.
Segment o’lchami uning miqdoriy o’lchamlari va birinclii navbatda sig’imi
bilan tavsiflanadi. Segment sig’imini aniqlash uchun tovarlar hajmini, 
ushbu segmentda ularni umumiy sotish qiymati, bozor joylashgan tumanda 
yashovchi ushbu tovaming potensial iste’molchilari sonini aniqlash zarurdir.
Bozor sig’imini o’iganish asosida ishlab chiqarish quwatlarini shakllantirish 
uchun va tovar sotish bo’yicha taqsimlash tarmog’i tuzilishi uchun asos bo’lib 
hisoblanuvchi uning o’sish dinamikasi baholanadi. Shuni hisobga olish kerakki, 
ya’ni bozor faoliyati natijalari qo’llash, bozorda ishlash bog’liq xarajatlami 
qoplab, rejalashtirilgan foydani olishga kafolat berishi kerak.
Segmentni jalb etuvchanligi tuzilishni tadqiq etish raqobat darajasini 
o ’rganishni, mavjud mahsulotlar raqobatbardoshligini, xaridorlarga 
munosabatini, taklif etilayotgan va mavjud tovarlarga bo’lgan segment 
ehtiyojini barqarorligini, mavjud xaridor ehtiyojlarini qondiruvchi mutlaqo 
yangi mahsulotni bozoiga kiritish zarurligi va imkoniyatini o’z ichiga oladi.
O’zlashtirayotgan segment maqsadlariga erishish uchun zarur bo’lgan 
tashkilotning maqsad va resurslarini aniqlash strategik muhim ahamiyatga 
ega bo’lib, tashkilotni uzoq muddatli maqsadlariga mos holda joriy maqsadlari 
bilan amalga oshirish hamda shunga mos holda maqsadli bozorda ishlash 
uchun potensial imkoniyat resurslarini yetarlimi yoki yo’qligini o’matish 
uchun zarurdir. Buning uchun tavakkalchilikni (riskni) hisoblash maqsadga 
muvofiq. Tashkilotning tavakkalchiligini hisoblash uchun maxsus
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

marketing, konsalting kompaniyalarini taklif qilish mumkin.
Im koniy bozor segm entlari sonini optim allashtirish uchun 
konsentrlangan va dispersli uslublami ishlatish mumkin. Konsentrlangan 
uslub kelgusidagi yaxshi segmentni ahtarishga asoslangan. U uncha qimmat 
bo’lmagan, lekin katta vaqt xarajatlarini talab qiladi. Dispersli uslub bir 
vaqtning o’zida bir necha bozor segmentida ishlashni ko’zda tutadi, 
keyinchalik ma’lum davrdagi faoliyat natijalarini baholash yo’li bilan 
samaraliroq bozor segmentini tanlaydi.
Foydali bo’lgan segment joriy sotuvning yuqori darajasiga, yuqori o’sish 
sur’atiga, yuqori foyda normasiga, sotish kanali talablariga real va raqobatga 
chidamli bo’lishi kerak. Bozordagi faoliyat strategiyalarini asoslashda uch 
turdagi strategiyalar ishlatilishi mumkin:1
• differensiallanmagan marketing;
• differensiallangan marketing;
• konsentrlangan marketing.
Amaliyot shuni ko’rsatadiki, bozor munosabatlarini tiklanishi va 
shakllanishi davrida tadbirkorlik tuzilishida ko’plab korxonalar 
differensiallanmagan marketing strategiyasini ushlab turdi. Bu strategiya 
firmani xaridorlami xarid jarayoni va tovaiga bo’lgan munosabat hamda 
motivatsiyasidagi turli-tumanlikda emas, balki xaridor ehtiyojlarida 
qiziqishni umumiyligiga mo’ljalni oladi.
Bunday tovarlar va marketing dasturlarini ishlab chiqish orqali firma 
o’z maqsadiga xaridorlami o’rtacha massasini qondirib erishishi mumkin. 
Strategiyani ishlatuvchi firmalar muvaffaqiyatining muhim omili bo’lib 
standartlashtirishi va tovar ishlab chiqarishni umumiyligi hisoblanadi. 
DifFerensiallanmagan marketing strategiyasi mahsulot ishlab chiqarish va 
sotishda qam xarajatlami ta’minlaydi. Biroq X.Meffert ta’kidlaganidek, “bu 
strategiya zamonaviy marketing tamoyillariga qarama-qarshi turadi”.
Marketingni zamonaviy konsepsiyasida ikkita strategiya ko‘riladi: 
differensiallangan va konsentrlangan marketing.
Differensiallangan marketing strategiyasida firmadan uning faoliyatini 
bir necha segmentda ular uchun maxsus ishlab chiqarilgan tovarlar va 
marketing dasturlari bo’lishini talab qiladi. Bu strategiya xaridorlaming 
motivlari va tushunchalariga mos keluvchi marketing dasturi va xaridorlaiga 
mo’ljallangan marketingni asosiy tamoyiliga mos keladi. Bu strategiya 
xaridomi bozordagi holatini to’liq ifodalaydi, shuning uchun, qoidaga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ko’ra, yuqori sotish hajmini va konsentrlangan marketing strategiyasiga 
nisbatan kichik tavakkalchilik darajasini ta’minlaydi.
Differensiallangan marketing strategiyasi yuqori investitsiya, ishlab 
chiqarish va boshqarish xarajatlarini talab qiladi, shuning uchun u yirik 
korxonalar uchun zarurdir. Mahsulot differensiatsiyasi — turli bozorga 
chiqishning keyingi imkoniyatidir. Bu birinchi navbatda tovar taqsimlashda 
diversiflkatsiya strategiyasini olib borishga asoslanadi.
Konsentrlangan marketing strategiyasi korxonalardan bozoming foydani 
segmentiga, ya’ni bitta yoki bir necha segmentiga e’tibomi qaratishni talab 
qiladi. Bu bozor segmentiga firma bitta yoki bir necha mahsulot bilan hamda 
maqsadli marketing dasturi bilan yondoshadi. O’z mazmuniga ko’ra bu 
strategiya bozor chuqurchasi kontseptsiyasiga mos keladi, ya’ni shunday 
bozor segmentida ishlash kerakki, tovar ushbu firma va uning etkazib berish 
im koniyatlari uchun ko’proq mos keluvchi b o ’lib hisoblanadi. 
Konsentrlangan marketing strategiyasi ko’proq kichik va o ’rta korxonalar 
uchun mos keladi, chunki bozoming barcha segmentlarida ishlash uchun 
hamda qayta yetarli moliyaviy vositalami bo’lishi talab etilmaydi.
Bozomi pozisiyalashtirish — bu alohida bozor segmentlarida mahsulot 
kontsepsiyasini aniqlash texnologiyasidir. Pozitsiyalashtirishning maqsadi
— mavjud va shakllanayotgan fikrlami tadqiq qilish, xaridorlar yoki ulaming 
guruhini mahsulot parametrlariga bo’lgan munosabatini baholash tahlilidan, 
maqsadli bozomi ushbu segmentida mahsulotni raqobatbardoshli afzalligini 
ta ’minlashda shunday tovar pozitsiyasini marketing chora-tadbirlarini 
o ’tkazish yo’li bilan tuzishdan iborat.
Mahsulotni samarali pozitsiyalashtirish uchun talab va taklifni muhim 
tavsifnomalarini, xarid to ’g’risida qaror qabul qilishda mo’ljal bo’lib 
hisoblanuvchi omillar ta’sirini o’matish va o’rganish zamr. Aniqlovchi 
omillar esa mahsulot sifati, sifat darajasi, ishonchliligi, energohajmi, dizayni 
va tovami raqobatbardoshligini boshqa ko’rsatkichlari bo’lishi mumkin.
Bozorni pozitsiyalashtirishni to’g’ri tashkil etilishi marketing rejasi va 
kompleksini samarali ishlab chiqarish shart-sharoiti bo’lib hisoblanadi.
Qisqa xulosalar
Xaridorlaming tovarlami sotib olishdagi xulq-atvorlari, talabi va tovarlarga 
munosabatidagi xususiyatlariga qarab, guruhlarga ajratishni bozor 
segmentatsiyasi deyiladi.
Bozor segmenti-bu iste’molchilar, tovarlar, raqobatchilaming shunday 
ajratilgan qismiki , ular uchun umumiy xususiyatlar xosdir. Bozomi to’g’ri
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

segmentlash, shu segmentning spetsifik ehtiyojlariga qat’iy rioya qilingan 
holda kam xarajatlar bilan tovar yetkazib berishni to’g’ri tashkil qilishdan 
iboratdir.
Bozor segmentatsiyasining makrosegmentlash, mikrosegmentlash, 
ichkarida segmentlash, chuqurda segmentlash, awaldan segmentlash, 
yakuniy segmentlash kabi turlari mavjud.
Bozor segmentatsiyasining tamoyillari quyidagilardir: geografik, 
psixografik, demografik, xulq-atvor tamoyillari.
Maqsadli bozorlami tanlash - bu bozoriami aniqlash bo’yicha, korxona 
marketing faoliyatining yo’nalishlaridan bin bo’lib, u aynan shu bozorda 
o’zining asosiy raqobatchilariga nisbatan samarali faoliyat olib boradi. 
Maqsadli bozorlami tanlash - joriy talabni aniqlashni, talabni bashorat 
qilishni, bozor segmentatsiyasini, maqsadli bozomi aniqlashni va bozorda 
ma’lum qulay holatni (pozitsiyani) egallashni taqazo etadi.
N azorat va muhokama uchun savollar
1. Bozor segmentatsiyasi deganda nimani tushunasiz?
2. Bozor segmentatsiyasining qanday turlarini bilasiz?
3. Bozor segmentatsiyasining asosiy tamoyillarini aytib bering.
4. Maqsadli segmentni tanlash deganda nimani tushunasiz?
5. Makrosegmentlash deganda nimani tushunasiz?
6. Mikrosegmentlash mazmunini ifodalab bering.
7.Tovarni pozitsiyalashtirish deganda nimani tushunasiz?
8. Bozor chuqurchasi deganda nimani tushunasiz?
9.Awaldan va yakuniy segmentlash mazmunini tushuntirib bering.
lO.Segventatsiya kengligi deganda nimani tushunasiz?
Asosiy adabiyotlar
1.Багиев Г.Л., Тарасевич B.M. Маркетинг: Учебник для ВУЗов. Под 
общ.ред. Г.Л.Багиева - СПб.: Питер, 2005.
2. Ахунова Г.Н. Маркетинг. Учебное пособие. —Т.: 2005.
3.Қосимова М.С., Эргашхўжаева Ш.Ж. Маркетинг. Ўқув қўлланма. - 
Т.: ТДИУ, 2004.
4. www.bci-marketing.aha.ru.
5. www.marketing.al.ru/index_0007.shtml.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---