Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

yuqori likvidlilik
. Xalqaro valyuta bozori moliya bozorining 
boshqa segmentlari hamda iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini likvidlik bilan 
ta‘minlab berish imkoniyatiga ega. Shu sababli, likvidlikka ehtiyoj sezgan 
subyektlar (davlat, kompaniyalar va b.) aynan valyuta bozoriga murojaat qiladilar. 
Ikkinchidan, 
geografik jihatdan tarqoqligi
. Valyuta oldi-sotdi jarayonlari 
ma‘lum hududga bog‗lanmagan holda, butun dunyo bo‗ylab amalga oshiriladi. 
Uchinchidan, 
operatsiyalarning davomiyligi
(uzluksizligi). Ya‘ni, xalqaro 
valyuta bozorida operatsiyalar 24 soat davomida (dam olish kunlaridan tashqari) 
davom etadi. Bu mazkur likvid valyutalarning dunyo bozorlarida to‗xtovsiz 
harakatda bo‗lishini ta‘minlaydi.
To‗rtinchidan, 
foyda marjasining pastligi
. XXI asrga kelib aloqa 
vositalarining hamda kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi tufayli moliya 
bozoridagi tebranishlar to‗g‗risidagi axborotlar dunyo bozorlari bo‗ylab tarqalishi 
bozor ishtirokchilariga deyarli teng imkoniyatlar yaratdi. Shu sababli valyuta 
bozoridagi o‗zgarishlar ham bozor ishtirokchilariga boshqa ishtirokchilar oldida 
katta ustunlik bermaydi. 
Xalqaro valyuta bozorining boshqa muhim xususiyatlarga ham ega. Masalan, 
xalqaro valyuta bozorining valyuta operatsiyalarining bajarilishini ta‘minlovchi 
tashkiliy-institutsional mexanizmi rivojlangan infratuzilmani o‗z ichiga qamrab 
oladi. Xalqaro valyuta bozorining barcha ishtirokchilari milliy va xalqaro qonun 
hujjatlarida va amaliyotda qayd etilgan me‘yorlar asosida harakat qiladilar. Bu 
xususiyat xalqaro valyuta bozorini chet el valyutasining turli xil norasmiy muomala 
shakllaridan ajratib turadi. 
Shuningdek, xalqaro valyuta bozorining muhim xususiyati uning xalqaro 
savdoga, kapitalning xalqaro harakatiga va xalqaro hisob-kitoblarga xizmat 
ko‗satish qobiliyati hisoblanadi. Xalqaro valyuta bozori – ayrim mamlakatlarning 
valyutalarini baholash va almashtirish mexanizmidir. Bu unga xalqaro iqtisodiy 
tovarlar va xizmatlar harakatini, chet el valyutasini sotib olish va sotishni, chet el 
valyutasidagi qimmatli qog‗ozlar va kreditlar aylanishini hamda boshqa valyuta 
vositalarini tartibga solish imkonini beradi. 
Xalqaro valyuta bozorining yana bir xususiyati, har qanday boshqa bozorning 
xususiyati kabi shundan iboratki, uning faoliyat yuritishi talab va taklifning 
fundamental bozor qonunlariga asoslanganligidir. Xalqaro valyuta bozorida milliy 
valyutalar tegishli davlat hududida o‗zining yagona qonuniy to‗lov vositasi sifatini 
yo‗qotadi. Ular taqqoslash va xalqaro bozorda baholash obyekti bo‗ladilar. Bunday 
baholashda har bir valyutaning to‗lov vositasi va xalqaro miqyosda qiymat 
o‗lchovi rolida ishtirok etishi qobiliyati hisobga olinadi. Natijada, xalqaro valyuta 
bozorida har bir milliy valyuta boshqa mamlakatlar valyutalariga nisbatan xalqaro 
bahosini oladi. Ammo milliy valyutaning xalqaro valyuta bozoridagi qiymatiga 
uning konvertatsiyalanish qobiliyati, shuningdek, zaxira valyuta vazifasini bajara 
olish imkoniyati ham ta‘sir etadi. 
Zamonaviy valyuta bozorining muhim xususiyatlaridan tashqari uning faoliyat 
yuritishi natijasida kelib chiquvchi bir qator qo‗shimcha xususiyatlar bilan ham 
tavsiflash mumkin: 

---

90 
-
valyuta operatsiyalari amalga oshirish shakllarining yagona shaklga 
keltirilganligi; 
-
valyuta va kredit risklarini oldini olish (cheklash) maqsadidagi 
operatsiyalarning keng rivojlanishi; 
-
hisob-kitoblar banklarning vakillik hisob raqamlari orqali amalga oshirishi; 
-
valyuta kurslari barqaror emasligi; 
-
arbitraj va spekulyativ operatsiyalar hajmining almashuv (xarid qilish va 
sotish) operatsiyalari hajmidan kattaligi. 
Xalqaro valyuta bozori yuqorida ta‘kidlab o‗tganimizdek, kun davomida 
uzluksiz faoliyat yuritishi bilan bir qatorda, jahon xo‗jaligi hajmiga nisbatan yirik 
hajmlardagi operatsiyalarni amalga oshirilishi bilan ajralib turadi.
Xalqaro valyuta bozori shakllangan tizim sifatida quyidagi elementlardan 
tarkib topadi: 
-
rezerv va kollektiv valyutalar; 
-
valyutalarning o‗zaro almashinuv sharoitlari; 
-
valyuta kursi rejimi; 
-
valyuta cheklovlarini davlatlararo tartibga solish; 
-
to‗lo balansini tartibga solish; 
-
kredit instrumentlaridan foydalanish vositalarini soddalashtirish; 
-
xalqaro hisob-kitoblar shaklini soddalashtirish; 
-
xalqaro oltin va valyuta yuozorlari rejimi; 
-
xalqaro valyuta bozorini tartibga soluvchi tashkilotlar. 
Xalqaro valyuta bozori moliya bozorining eng yirik segmenti sifatida moliya 
bozori uchun zarur bo‗lgan likvidlilik bilan ta‘minlaydi. 
Xalqaro valyuta bozori quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi. 
Transfer
. Xalqaro valyuta bozori tranzaktsiyada ishtirok etayotgan 
mamlakatlar o‗rtasida xarid qobiliyatini bir tomondan ikkinchi tomonga uzatadi. Bu 
funktsiyani xorijiy valyutadagi veksellar, bank trattalari va telefon aloqasi kabi 
kredit vositalari orqali amalga oshiradi. 
Kreditlash.
Xalqaro valyuta bozori tashqi savdoni kreditlar bilan ta‘minlaydi. 
Uch oy muddatga ega o‗tkazma veksellar odatda xalqaro to‗lovlar uchun ishlatiladi. 
Importer uchun ushbu muddatdagi kredit (3 oy) tovarga ega bo‗lish, uni sotish va 
pulini olish uchun talab etiladi. 
Xedjerlash.
Xedjerlash deganda, eksporter va importer kelajakdagi 
belgilangan sanada tovarlarni joriy narx va valyuta kursida sotish hamda sotib olish 
to‗g‗risidagi kelishuvi tushiniladi. Xedjerlashdan maqsad kelajakda valyuta 
almashinuvi kurslarining o‗zgarishi tufayli moliyaviy yo‗qotishlarning oldini 
olishdir. Yuqorida ta‘kidlab o‗tkanimizdek, aynan valyuta kurslari barqaror 
emasligi xalqaro valyuta bozoriga xedjerlash funktsiyasini bajarishni taqozo etadi. 
Spekulyativ. 
Spekulyativ funktsiyasi tabiiy holda xalqaro valyuta bozoriga 
xosdir. Global bozorning rivojlanishi qisqa muddatli likvid kapitalning tez o‗sishi 
bilan birga kechadi, u spekulyativ foydani izlash jarayonida tez ko‗chib yurishi 
mumkin. Juda ulkan pul mablag‗lari valyuta kurslarining farqi asosidagi 
chayqovchilik operatsiyalaridan foyda olish uchun xalqaro falyuta bozorida 

---

to‗planadi. Xalqaro valyuta bozori bu funktsiyani bajarib, global iqtisodiyotning 
yuqori foyda keltiruvchi va samarali sohalariga xalqaro investitsiyalarning oqib 
kelishiga yordam beradi. Xalqaro valyuta bozorining chayqovchilik va sug‗urta 
funktsiyalari o‗zaro yaqin bog‗liq bo‗lib, valyuta operatsiyalarining ma‘lum 
doirasining o‗tkazilishini ta‘minlaydi. 
Xalqaro valyuta bozorlarining axborot funktsiyasi – bu bozor ishtirokchilarini 
uning faoliyat yuritayotgani to‗g‗risidagi axborot bilan ta‘minlashdir. Va nihoyat, 
tartibga soluvchi funktsiyasi xalqaro valyuta bozorida tartib va tashkil etishni 
ta‘minlaydi.