|
4.1-rasm. AQSh dollarining oltin bilan qoplanganlik darajasini keskin
kamayishi.
102
https://www.imf.org/external/np/exr/center/mm/eng/sc_sub_3.htm
96
4.2-rasm. AQSh dollarining oltin bilan qoplanganlik darajasini kamayish
dinamikasi.
Valyuta munosa-batlari mexanizmidagi o‗zgarishlar 1978- yil 1- apreldan
kuchga kirdi va u quyidagilardan tarkib topgandi:
– oltinning rasmiy narxi bekor qilindi (XVFning mavjud oltin zaxirasi 33
foizining 1/6 qismini ochiq auktsionlarda sotib va yana 1/6 qismini a‘zo davlatlarga
tarqatish yo‗li bilan hisobdan chiqarishgandi);
SDR JVTning asosiy zaxira aktiviga rasmiy ravishda aylan-tirildi.
Valyuta kurslarining «suzuvchi» tizimi qonunlashtirildi. A‘zo davlatlar o‗z
valyuta paritetini SDR yoki boshqa chet el valyutasida ifodalay olishi mumkin edi
(ammo oltinda emas).
Xalqaro valyuta boshqarish sohasi kengaytirildi. Buning uchun XVF qoshida
iqtisodiy siyosatni muvofiqlashtirish bo‗yicha a‘zo-davlatlar vazirlari darajasida
qo‗mita tashkil etildi.
Tashkil topgan valyuta tizimi ko‗p jihatdan XX asrning 70-yil-laridagi jahon
xo‗jaligining o‗zgargan sharoitlariga javob berardi.
Qirqilgan oltin standartidagi Bretton-Vuds valyuta tizimini yuridik jihatdan
bekor qilish va multivalyuta tizimi deb nomlanuvchi yangi tizimni qonuniy
mustahkamlab qo‗yish JVF ishtirokchi mamlakatlarning 1976- yilda Yamaykadagi
Kingston shahrida o‗tkazilgan xalqaro valyuta konferentsiyasida rasmiylashtirilgan
bo‗lib, bunda yangi multivalyuta tizimida xalqaro valyuta bozorida oldi-sotdi va
boshka operatsiyalar kontragentlarning o‗zaro roziligiga ko‗ra istagan barqaror
konvertatsiyalanuvchi milliy yoki jamoaviy valyutada amalga oshiriladi.
Jamoaviy valyutalar birinchi marta 1946- yilda xalqaro valyuta fondi bo‗yicha
Bretton-Vuds bitimlarida paydo bo‗ldi. Xalqaro valyuta bozorining jamoaviy
valyutalarga ehtiyoji ayrim milliy valyutalar kursining nobarqarorligiga bog‗liq
bo‗lgan almashuv va boshqa operatsiyalarda valyuta yo‗qotishlari havfini sug‗urta
qilish (muhofaza qilish) zarurligi bilan izohlanadi. Jamoaviy valyutalarda (masalan,
yevro) kurs ancha barqaror, chunki uning ortida alohida milliy iqtisodiyot emas,
balki bir qancha mamlakatlarning birlashgan iqtisodiyotlari turadi.
Mintaqaviy valyuta tizimi (MVT)
G‗arbiy Yevropa valyuta integratsiyasining chuqurlashuvi Yevropa valyu-ta
tizimining (YeVT) vujudga kelishiga olib keldi. Bu valyuta tizimi mintaqaviy
valyuta tizimi (MVT) bo‗lib, u JVTining elementlaridan biridir.
YeVT 1979- yili tashkil etildi. Bu MVTning asosiy belgisi EKYu
mexanizmidir. EKYu - maxsus Yevropa hisob birligi bo‗lib, GFR (1/3 qismi)
markasi boshchiligidagi G‗arbiy Yevropaning 10 mamlakati valyu-tasining
«savati»ga asoslangandir. SDRdan farqli ravishda EKYu bank va firmalarning
xususiy operatsiyalarida qo‗llaniladi. Milliy valyutalar kvotasi - EKYuning tashkil
etuvchilari - mamlakatning iqtisodiy potentsiali bilan aniqlanadi va har 5 yilida
qayta ko‗rib chiqiladi. «Savat»ni qayta ko‗rib chiqishda hamma aktiv va passivlar
yangi kurs bo‗yicha qayta baholanadi. Oxirgi marta EKYu 1989 yilda belgilangan
bo‗lib, valyutalar ulushi (% larda):
GFR markasi – 30,1
Frantsiya franki – 19,0
Golland guldeni – 9,4
Belgiya franki – 7,6
Ispaniya pesetasi – 5,3
va boshqalar – 5,45 ni tashkil qilgan.
YeI chegarasida yagona pul birligiga o‗tilishi EKYuni asosiy valyutaga
aylantiradi.
Yamayka valyuta tizimidan farqli ravishda, YeVT oltindan EKYu-ning
ta‘minoti sifatida kisman foydalanadi va a‘zo mamlakatlarning rasmiy oltindollar
zaxiralarining 20 foizini birlash-tiradi.
Valyuta kurslari rejimi valyutalarning belgilangan chegarada suzishiga
asoslangan (asosiy kursdan = 2,25 %, Italiyada beqarorlik tufayli 6 %).
YeVT mamlakatlararo mintaqaviy valyuta boshqarishini Yevropa valyuta
hamkorligi fondi (YeVXF) orqali amalga oshiradi. U Markaziy banklarga qisqa va
o‗rta muddatli kreditlarni valyuta interventsiyasi bilan bog‗liq to‗lov balansi
taqchilligini qoplash uchun beradi.
Valyuta sohasida yagona pul asosi - jahon puli mavjud emas. Valyutalar va
valyuta kursi tizimidan tashqari valyuta mavjudligi va to‗lov balanslarini tartibga
solish tizimini xalqaro valyuta bozorining muhim elementi hisoblanadi. Valyuta
likviditligi – bu mamlakatning (yoki mamlakatlar guruhining) o‗zining xalqaro
majburiyatlarini kreditlar uchun ma‘qul bo‗lgan to‗lov vositalari bilan o‗z vaqtida
to‗lash qobiliyati. Xalqaro valyuta likvidligi barcha milliy to‗lov balanslarining
98
mvofiqlashtirilganligi bilan erishiladi. To‗lov balansi – bu mazkur mamlakatning
xalqaro talablari majburiyatlarining nisbati bo‗lgani uchun xalqaro valyuta
likvidligi – bu xalqaro valyuta tizimi ishtirokchi – mamlakatlarining to‗lov
balanslari barcha musbat qoldiq yig‗indilarining boshqa mamlakatlar to‗lov
bilanslari manfiy qoldiqlari yig‗indilari bilan tenglidir.
Aynan valyuta bozori strukturasi quyidagi ko‗rinishda rivojlanib bordi.
Dastlab 80 yillarda dillerlar bevosita yoki brokerlar vositasida (telefon orqali)
savdolarni amalga oshirganlar. 90 yillar boshiga kelib bozorda diller va brokerlarga
elektron brokerlar qo‗shildi. Elektron brokerlar bozor operatsiyalarini tez amalga
oshirish, ma‘lumotlarni tez tahlil qilish orqali bozor hajmining oshishiga xizmat
qildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
