VI- bob. XALQARO FOND (QIMMATLI QOG„OZLAR) BOZORI
6.1.Xalqaro fond bozori va ishtirokchilari
Kapital bozoriga qimmatli qog‗ozlarni muomalaga chiqaruvchi firmalar va
ushbu qimmatli qog‗ozlarni sotib oluvchi investorlarning
pul bozorida
ishlovchilarga nisbatan manfaatlari juda turlichadir. Firma va jismoniy shaxslar pul
bozordan zaruriy ehtiyojlar yoki resurslardan yanada samarali foydalanish usullari
paydo bo‗lgunga qadar, asosan jamg‗arma resurslari uchun qisqa muddatga
foydalanishadi. Bunda farqli ravishda firma va jismoniy shaxslar kapital bozoridan
uzoq muddatli investitsiyalar uchun foydalanishadi. Taxmin qilaylik, firma chuqur
moliyaviy tahlildan so‗ng, o‗z mahsulotiga nisbatan o‗sib borayotgan talabni
qondirish uchun yangi ishlab chiqarish obyekti zarurligini aniqladi. Ushbu tahlil
firma uchun uzoq muddatli resurslarning joriy qiymatini ifodalovchi foiz stavkalari
qo‗llanilgan xolda amalga oshiriladi.
Yana
taxmin
qilaylik,
firma
tomonidan
ushbu
yangi
obyektni
moliyalashtirishda pul bozorining tijorat qog‗ozlarini chiqarish orqali mablag‗lar
jalb qilish yo‗li tanlandi. Foiz stavkasi ko‗tarilmas ekan, ushbu jarayon firma uchun
yaxshi. Biroq, foiz stavkalarini 1980 yildagi kabi o‗sishi, firmadan qimmatli
qog‗ozlarni juda tezlikda chiqarish talab etiladi. Foiz stavkasining ko‗tarilishi firma
rejalarini
buzib yuborishi mumkin, chunki foiz stavkasini ko‗tarilishi natijasida
yangi obyektni ushlab turish uchun firma pul oqimi yoki daromadga ega emas deb
hisoblash mumkin.
Agarda, firma tomonidan uzoq muddatli qimmatli qog‗ozlar, ya‘ni obligatsiya
va aktsiyalardan foydalanilgan xolda mablag‗lar jalb qilinganda, foiz stavkalarini
oshishi bunchalik muhim bo‗lmas edi. Firmalar va jismoniy shaxslarni uzoq
muddatga qarz olishni afzal ko‗rishlarini
asosiy sababi, qarzni to‗lashda foiz
stavkalarini o‗sishidan kelib chiqadigan risklarni kamaytirishdir. Biroq shunga
qaramasdan, kapital bozoridan mablag‗lar jalb qilish uchun yuqoriroq foiz
stavkalari to‗lanishi zaruriyati bo‗lsada, bu bozor juda ham faol bo‗lib qolmoqda
125
.
Jahon xo‗jaligini larzaga keltirgan so‗nggi yillardagi global inqirozlar
qimmatli qog‗ozlar bozorining rivojlanishi moliya bozorining asosiy segmentlari
faoliyati bilan uzviy bog‗liqligini hamda kapital
harakati sohasidagi bazaviy
tendensiyalarda turli moliyaviy operatsiyalarini qo‗shilib ketish (konvergentsiya)
jarayonlari davom etayotganligini ko‗rsatdi
126
.
Bozor iqtisodiyoti nuqtai nazaridan, xalqaro moliya bozori moliyaviy aktivlar
savdosi uchun zaruriy sharoitlarni ta‘minlash (shu jumladan, tovarlar bitimiga
xizmat ko‗rsatish), nisbatan past tranzaktsion xarajatlarga asoslanishi hamda talab
va taklifning optimal muvozanatini shakllantirish.
Zamonaviy davrdagi jahon moliya bozorining asosiy tasnifi quyidagilardan
iborat
127
:
125
Financial Markets and Institution\Eighth Edition. Frederic S. Mishkin & Stanley G. Eakins.274p.
126
Nozdrev S.V. Sovremennoe sostoyanie i tendentsii razvitiya mejdunarodnogo rinka sennix bumag.– M.:IMEMO
RAN, 2012. – 6 s.
127
Teoreticheskie aspekti sootnosheniya natsionalnix, mejdunarodnogo i mirovogo finansovogo rinkov
138
xalqaro valyuta, kredit,
moliyaviy hisob-kitoblar, kafolatlar, sug‗urta va
qimmatli qog‗ozlar operatsiyalari amalga oshiradigan unversal xarakteri;
milliy va xalqaro kapital bozorlarining yalpi hajmi hisobga olingan xolda,
muomaladagi moliyaviy resurslarning katta masshtabi;
makon va vaqt chegaralari mavjud emasligi, modomiki jahon moliya
bozoridagi operatsiyalar kechayu–kunduz qit‘alarning
barcha qismlarida amalga
oshirilishi.
80–yillardan boshlab jahon moliya bozoridagi operatsiyalar hajmini o‗sish
su‘rati dunyo YaIM o‗sish su‘ratidan o‗tib ketdi. Bu birinchi, navbatda rivojlangan
mamlakatlar moliyaviy xizmatlar sohasini kengayib borishi bilan bog‗liqdir. 2007-
yilda jahon moliyaviy aktivlar umumiy qiymati 202 trln. dollarga yetgan bo‗lib,
moliyaviy krizis jahon moliya bozorining qiymati hajmini qisqarishiga olib
kelganiga qaramasdan, 2009- yildan qaytadan o‗sish boshlanib, 2010- yilda bu
ko‗rsatkich 212 trn.dollarga yetgan. Bir yil davomidagi o‗sish 11 trln.
dollarni
tashkil etib, yarmidan ortig‗i 12 foizga yoki 6 trln. dollarga aktsiyalar qiymatini
ko‗payishiga to‗g‗ri kelgan. Inqiroz oqibatlarini bartaraf qilish uchun rivojlangan
mamlakatlar tomonidan joylashtirilgan qarzdorlik oid majburiyatlar hisobiga davlat
qarzi 4,4 trln. dollarga o‗sgan.
Moliya bozorining boshqa segmentlaridan farqli ravishda, ushbu davrga
moliya sektori moliyalashtirishning yana barqaror
manbasi va sekyuritizatsiya
darajasi pasayishiga yo‗naltirilishi natijasida moliya institutlari chiqargan
obligatsiyalar
bo‗yicha
majburiyatlar
va
sekyuritizatsiyalashgan
aktivlar
qisqargan
128
.
U yoki bu mamlakat moliya bozorining o‗rta muddatli va uzoq muddatli
rivojlanish rejasi bir qator fundamental omillar asosida
aniqlanib, ushbu omillar
orasida asosiylaridan biri ―moliyaviy chuqurlik‖ (financial depth) hisoblanadi.
Makroiqtisodiy darajada mamlakat moliya bozorining chuqurligi odatda yalpi
moliyaviy talablar va majburiyatlarning YaIM ga nisbati bo‗yicha aniqlanib, bu
ko‗rsatkich uy xo‗jaligi, korporatsiya va davlat institutlari o‗z faoliyatini moliya
bozori va vositachilari hisobiga qay darajada moliyalashtirish mumkinligini
ko‗rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
