Toshkent davlat iqtisodiyot univesiteti

5.Tabiiy monopoliyalar to’g’risida.

Ko'pincha bozorda muayyan mahsulotga bo'lgan talab bir yoki bir nechta kompaniyalar tomonidan qondirilganda vaziyat yuzaga keladi. Bunday holda, tabiiy monopoliya paydo bo'ladi. Buning sabablari mijozlarga xizmat ko'rsatish va jarayonning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq.

Sayyoramizning har qanday shtatida tabiiy monopoliyalar mavjud. Bunga misollar: telefon xizmatlari, energiya, transport va hk.

Tabiiy monopoliyalar quyidagi sohalarda ham ishlaydi.

-neft mahsulotlarini, gaz va neftni muhim ahamiyatga ega quvurlar orqali tashish;

-aholiga umumiy pochta va elektr aloqasini taqdim etish xizmatlari.Masalan, elektr energetikasi sohasini olaylik. Bu erda ham tabiiy monopoliya mavjud. Rossiyada RAO UES Rossiya tarkibiga birlashtirilgan 700 ta mavjud issiqlik elektr stantsiyalari, tuman elektr stantsiyalari va gidroelektrostantsiyalarni misol qilib keltirish mumkin. Kompaniya 1992 yilda tashkil etilgan bo'lib, unda ellik eng ilg'or elektr stantsiyalari AO-energo hududiy bo'ysinish tarkibidan chiqarildi. Bugungi kunda Rossiyaning RAO UES mamlakatdagi elektr uzatish liniyalarining butun tarmog'iga egalik qiladi.Gaz sanoati ham tabiiy monopoliyani chetlab o'tmadi. Rossiyada bunga sakkizta uyushma, shuningdek, uni tashish bo'yicha o'n uchta mintaqaviy transport kompaniyalari, "Gazprom" RAO bilan birlashtirilgan. Ushbu kompaniya davlat byudjetiga tushadigan daromadlarning chorak qismini tashkil qiladi.

Gazprom OAJ etkazib berishning 56 foizini Sharqiy va 21 foizi G'arbiy Evropaga etkazib beradi. Shuningdek, uning chet elda aktivlari bor, ular gaz taqsimlash va gaz uzatish tizimlariga ega kompaniyalarning aktsiyalari.

Rossiyadagi tabiiy monopoliya bu temir yo'l sohasidir. Rossiya temir yo'llarining temir yo'l ob'ektlari ulushi, shuningdek yuk aylanmasi mamlakatdagi barcha transportning 80 foizini tashkil qiladi. Katta o'ziga xos tortishish va yo'lovchilar oqimi. U 41%.Rossiyada boshqa tabiiy monopoliyalar mavjud. Bunga misollar Rosneft, Rostelecom va hk.

Tabiiy olamdagi monopoliyalarning namunalari rusnikidan bir oz farq qiladi. G'arb mamlakatlarining qonun hujjatlari quyidagi atamalardan foydalanadi:

-davlat xizmati;

-har kimga kerak bo'lgan xizmat;

-tarmoq xizmati va boshqalar.Shunday qilib, Buyuk Britaniyada "tabiiy monopoliyalar" atamasi qonuniy tasdiqlanmagan. Temir yo'l tuzilmalari, elektr energiyasini uzatish va taqsimlash, suv ta'minoti va kanalizatsiya masalalariga "hamma uchun zarur" bo'lgan jamiyatlarning misollaridir. Va Frantsiyada "tabiiy monopoliyalar" atamasi "tijorat va sanoat xizmatlari" tushunchasida mustahkamlangan. Bular aloqa, temir yo'l transporti va elektr ta'minoti sohasida ishlaydigan tashkilotlardir.Germaniyadagi tabiiy monopoliya - bu bitta kompaniya past narxlarda mahsulot yoki xizmatni taqdim etish orqali bozor talabini qondira oladigan, ammo ayni paytda normal rentabellik darajasini ta'minlaydigan holat. Bu quvur liniyasi va temir yo'l transportida qo'llaniladi.

O’zbekistonda tabiiy monopoliyaga oid maxsus qonun va qonunosti hujjatlari qabul qilingan bo’lib ular bilan tanishamiz;

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI

TABIIY MONOPOLIYALAR TO'G'RISIDA

 LexUZ sharhi

Ushbu Qonun matni 1999-yil 19-avgustda qabul qilingan “Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi Qonunga asosan yangi tahrirda tasdiqlangan.

1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi

Ushbu Qonun O‘zbekiston Respublikasida tabiiy monopoliyalarga nisbatan davlat siyosatining huquqiy asoslarini belgilaydi hamda iste’molchilar bilan tabiiy monopoliya subyektlarining manfaatlari mos kelishiga erishishga qaratilgandir.

2-modda. Qonunning ta’sir doirasi

Ushbu Qonun tabiiy monopoliya subyektlari, iste’molchilar va davlat organlari ishtirok etadigan O‘zbekiston Respublikasi tovar bozorlarida vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soladi.

2-1-modda. Ushbu Qonunda qo‘llanilayotgan asosiy tushunchalar

Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llanilmoqda:

-tabiiy monopoliya — tovar bozoridagi shunday holatki, unda texnologik xususiyatlarga ko‘ra ishlab chiqarish xarajatlari ortib ketishi munosabati bilan muayyan turdagi tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga) bo‘lgan talabni qondirishning raqobatga asoslangan sharoitni yaratib bo‘lmaydi yoki bunday sharoitni yaratish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas;

-tabiiy monopoliya subyekti — tabiiy monopoliya sharoitida tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish (realizatsiya qilish) bilan mashg‘ul xo‘jalik yurituvchi subyekt (yuridik shaxs).

(2-1-modda O‘zbekiston Respublikasining 1998-yil 25-dekabrdagi Qonuni bilan kiritilgan — Oliy Majlis Axborotnomasi, 1999-y., 1-son, 20-modda)

3-modda. Tabiiy monopoliya subyektlarining faoliyatini tartibga soluvchi organlar

Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va monopoliyaga qarshi davlat organi amalga oshiradi.

Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi organlarning vakolatlari “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida”gi Qonunga hamda boshqa qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadi.

4-modda. Tabiiy monopoliya subyektlarining faoliyatini tartibga solish usullari

Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi organ tomonidan quyidagi usullar qo‘llanilishi mumkin:

-narxlarni (tariflarni) yoki ularning eng yuqori darajasini belgilash (o‘rnatish) vositasida narxlarni tartibga solish;

-xizmat ko‘rsatilishi shart bo‘lgan iste’molchilarni aniqlash va (yoki) ularni tabiiy monopoliya subyekti realizatsiya qilayotgan tovar, ish, xizmat (bundan buyon matnda tovar) bilan to‘liq hajmda qondirishning imkoni bo‘lmagan taqdirda, ta’minlashning eng kam darajasini belgilash;

-tabiiy monopoliya subyektlarining faoliyatini litsenziyalash.

Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi organ qonun hujjatlariga muvofiq boshqa usullarni ham qo‘llashi mumkin.

5-modda. Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyati ustidan davlat nazorati

Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyati ustidan davlat nazorati monopoliyaga qarshi davlat organi tomonidan amalga oshiriladi.

Monopoliyaga qarshi davlat organi quyidagilarni nazorat qiladi:

-amalga oshirilishi natijasida tabiiy monopoliya subyekti asosiy vositalarga nisbatan mulk huquqini oladigan yoki tovarlar ishlab chiqarish (realizatsiya qilish) uchun mo‘ljallanmagan, ularga nisbatan davlat tartibga solishi qo‘llaniladigan asosiy vositalardan foydalanish huquqini qo‘lga kiritadigan bitimlar ustidan, agar bunday asosiy vositalarning balans qiymati tabiiy monopoliya subyekti o‘z kapitali qiymatining o‘n foizidan ortiq bo‘lsa;

-asosiy vositalarni lizing asosida iste’molchiga berish ustidan;

-amalga oshirilishi natijasida tabiiy monopoliya subyekti ushbu Qonunga muvofiq asosiy vositalarga nisbatan tartibga solish qo‘llaniladigan, tovarlar ishlab chiqarish (realizatsiya qilish) uchun mo‘ljallangan asosiy vositalarning bir qismiga nisbatan mulk huquqini yoxud ularga egalik qilish va (yoki) ulardan foydalanish huquqini xo‘jalik yurituvchi boshqa subyektga o‘tkazadigan bitimlar ustidan, agar bunday asosiy vositalarning balans qiymati tabiiy monopoliya subyekti o‘z kapitali qiymatining o‘n foizidan ortiq bo‘lsa.

Ushbu moddaning ikkinchi qismida ko‘rsatilgan harakatlarni amalga oshirish uchun tabiiy monopoliya subyekti monopoliyaga qarshi davlat organiga tegishli axborot hamda bunday harakatlarni amalga oshirishga rozilik so‘rab iltimosnoma taqdim etishi shart.

Iltimosnomani ko‘rib chiqish tartibi, bunday axborotning mazmuni va uni taqdim etish shakliga doir talablar monopoliyaga qarshi davlat organi tasdiqlaydigan qoidalarda belgilanadi.

Agar iltimosnomada bayon qilingan harakatlar salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lsa, shuningdek arizachi barcha zarur hujjatlarni taqdim etmagan yoxud ulardagi ma’lumotlar ishonchsiz bo‘lsa, monopoliyaga qarshi davlat organi iltimosnomani qondirishni rad etishga haqli.

Monopoliyaga qarshi davlat organi iltimosnoma olingan kundan boshlab o‘ttiz kundan kechiktirmay o‘z qarorini arizachiga yozma ravishda xabar qiladi.

Monopoliyaga qarshi davlat organi arizachidan qo‘shimcha hujjatlar so‘rab olishga va basharti, bunday so‘rov iltimosnoma olingan kundan e’tiboran o‘n besh kundan kechiktirmay uni ko‘rib chiqish muddati uzaytirilganligi to‘g‘risidagi xabarnoma bilan birgalikda arizachiga yuborilgan bo‘lsa, iltimosnomani ko‘rib chiqish muddatini uzaytirishga haqli.

Agar iltimosnomani ko‘rib chiqish muddati tugagach, monopoliyaga qarshi davlat organining javobi olinmagan bo‘lsa yoki iltimosnomani qondirish rad etilgan bo‘lsa, arizachi sudga murojaat etishga haqli.

6-modda. Tabiiy monopoliya subyektlarining majburiyatlari

Tabiiy monopoliya subyektlari tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi organga o‘z faoliyati to‘g‘risidagi hisobotlarni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda taqdim etishlari shart.

Tabiiy monopoliya subyektlari tovarlar ishlab chiqarish (realizatsiya qilish) imkoniyatiga ega bo‘lgan holda bunday tovarlar ishlab chiqarish (realizatsiya qilish) yuzasidan ayrim iste’molchilar bilan shartnoma tuzishni rad etishga haqli emas.

7-modda. Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi organ tomonidan tartibga solish usullarini qo‘llash to‘g‘risida qarorlar qabul qilish uchun asoslar

Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi organ tomonidan muayyan tabiiy monopoliya subyektiga nisbatan tartibga solish usullarini qo‘llash to‘g‘risidagi qaror bu usullarning ishlab chiqarilayotgan (realizatsiya qilayotgan) tovarlar sifatini oshirish va ularga bo‘lgan talabni qondirishdagi rag‘batlantiruvchi roli hisobga olingan holda qabul qilinadi. Bunda xarajatlarning qanchalik asosli bo‘lishi baholanadi va quyidagilar hisobga olinadi:

-tovarlar ishlab chiqarish (realizatsiya qilish) xarajatlari;

-soliqlar va boshqa to‘lovlar;

-takror ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan investitsiyalarga ehtiyoj;

-tovarlarni realizatsiya qilishdan kutilayotgan foyda;

-turli guruh iste’molchilarning tovarlar ishlab chiqariladigan joydan olisligi;

-ishlab chiqarilayotgan (realizatsiya qilinayotgan) tovarlar sifatining iste’molchilar talabiga muvofiqligi;

-davlat dotatsiyalari va davlat yordamining boshqa choralari.

8-modda. Tabiiy monopoliya subyektlarining javobgarligi

Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun tabiiy monopoliya subyektlari monopoliyaga qarshi kurashga doir qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo‘ladilar.

9-modda. Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga solishni joriy etish, o‘zgartirish yoki bekor qilish to‘g‘risida qaror qabul qilish

Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga solishni joriy etish, o‘zgartirish yoki bekor qilish, shuningdek tartibga solish usullarini qo‘llash masalalari yuzasidan qarorlar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilagan tartibda qabul qilinadi.

Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga solishni joriy etish, o‘zgartirish yoki bekor qilish masalalari davlat organlari, iste’molchilarning jamoat birlashmalari va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning takliflari asosida ko‘rib chiqilishi mumkin.

10-modda. Tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi organning qarorlari (ko‘rsatmalari) ustidan shikoyat qilish

Tabiiy monopoliya subyektlari, davlat organlari, iste’molchilar, iste’molchilarning jamoat birlashmalari tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi organning qarorlari (ko‘rsatmalari) ni to‘liq yoki qisman haqiqiy emas deb topish to‘g‘risidagi ariza bilan sudga murojaat etishga haqlidir.

Sudga ariza berish tabiiy monopoliya subyektlari faoliyatini tartibga soluvchi organning qarori (ko‘rsatmasi) ijrosini sud qarori qabul qilinguniga va u qonuniy kuchga kirguniga qadar to‘xtatib turadi.

O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I. KARIMOV

Toshkent sh.,

1997-yil 24-aprel,

398-I-son

(O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997-y., 4-5-son, 106-modda; 1999-y., 9-son, 212-modda)02 iyun 2020 yil.

Xulosa

Men olib brogan kurs ishim davomida o’zim uchun ko’plab yangi bilimlarni o’zlashtirdim va yurtboshimiz tomonidan ilgari surilayotgan g’oyalar va islohotlarni tub mohiyatini anglab yetdim.

Monopoliyaning quyidagi ijobiy jihatlarini ham bilib oldim. Eng katta imtiyozlardan biri bu bozorni boshqarish. Agar oligopoliyalar narx rahbariga teng bo'lsa, unda hech kimni tenglashtirishning hojati yo'q - siz mahsulot ishlab chiqarasiz va unga narxni o'zingiz belgilaysiz. Ammo juda yuqori narx qo'yish kerak emas - chunki odamlar shunga o'xshash mahsulotlarni arzon narxlarda qidira boshlaydilar. Bundan tashqari, u quyidagicha antitrest xizmati, monopolistlarning faoliyatini boshqaruvchi. Shuning uchun hammasi ham oddiy emas - monopoliyalar yuqori narxni belgilashlari yoki boshqalarga shart qo'yishlari mumkin emas, ular monopoliyaga qarshi qonunlarga rioya qilishlari kerak.Monopoliyaning kamchiliklari

Ehtimol, nazorat FAS allaqachon kamchilik monopoliya uchun, lekin qonunga rioya qilish zarur. Agar siz boshqa tomondan murojaat qilsangiz, monopoliyaning yo'qligi shunchaki bo'lishi mumkin raqobatning etishmasligi, chunki ular mavjud bo'lsa, korxonalar o'z mahsulotlarini yaxshilashga harakat qilmoqdalar va shu bilan rivojlanish jarayoni davom etmoqda. Agar u bilan kurashadigan hech kim yo'q bo'lsa, unda nima uchun biror narsani o'zgartirish kerak. Vaqt o'tishi bilan noyob mahsulot o'zgarmaydi deb o'ylamang - bu sekinroq sodir bo'ladi.

Monopol bozorga qanday kirish mumkin

Bu shunday juda qiyin. Odatda monopolistlar eng yirik korxonalardir, ular nafaqat bozorni boshqaradilar, balki raqobatchilarni, ayniqsa, yangi kelganlarni osongina siqib chiqaradilar. Va kichik firmalar shunchaki monopolistning kuchiga ega emaslar. Raqobatchilarga ega bo'lish foydali emas, shuning uchun katta kompaniya kichik korxonani osongina maydalashi mumkin. Buning ko'p usullari mavjud, ammo bu boshqa mavzu.

Monopoliya bormi? Monopoliyaga oid misollar

Tabiiy monopoliya kam uchraydi hayotda. Odatda bu infratuzilma. Bu erda monopoliyalar, temir yo'l (Rossiya temir yo'llari) mavjud. Aslida, ular ushbu sohada monopolistdir, chunki boshqa kompaniyalar yo'q. Shu sababli, xizmat ko'rsatish sifati yaxshilanmaydi. 50 yil oldin poezdlar qanday yurishgan va hozir ham. Ammo zamonaviylari juda qimmat va faqat Moskva va Sankt-Peterburg orqali sayohat qilishadi.

Quyidagi fikrlarni ilgari surmoqchiman:

Birinchidan, samaradorlik Antimonopoliya qo‘mitasi xodimlarining raqobat qonunchiligini qay darajada puxta bilishi va tushunishiga bog‘liq. Raqobat qonunchiligi juda serqirra soha, chunki bozorning turlari ko‘p. Shu sababdan xorijiy tajribani o‘rganish va xorijiy yurisdiksiyadagi bevosita treninglar, xalqaro tashkilotlarni (donorlar) jalb etish katta ahamiyatga ega.

Ikkinchidan, samarali monopoliyaga qarshi kurashni tartibga solish uchun «Raqobat to‘g‘risida»gi qonunning ahamiyati, mohiyati va me'yorlarini xususiy sektorga tushuntirish uchun Antimonopoliya qo‘mitasi tomonidan har xil seminar va konferensiyalar o‘tkazib borish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Tadbirkorlar o‘zlarining qanday harakatlari raqobat qonunchiligini buzishini (kartellar, ustun mavqeni suiiste'mol qilish, noinsof raqobat va h.k ) va aksincha davlat organlarining qaysi harakatlari tadbirkorlarning huquqlarini buzishi mumkinligini bilishlari lozim. Bu esa, o‘z navbatida, qonunbuzarlik holatlarini o‘z vaqtida aniqlash va oldini olish imkoniyatini beradi. Masalan, dominant korxona o‘zining ustun mavqeini suiiste'mol qilishining ko‘plab usullari mavjud bo‘lib, ular haqida tadbirkor bilmasligi yoki uni raqobatning normal usuli, deb hisoblashi mumkin. Aytaylik, hokimlik tadbirkorni biror tashkilotga (sportni rivojlantirish, madaniy tadbirlar) pul o‘tkazishga majbur qilishi «Raqobat to‘g‘risidagi» qonunning 12-moddasini buzish ekanini hamma tadbirkor ham bilmasa kerak.

Uchinchidan, kadrlar tayorlash uchun oliy ta'lim muassasalarida «Raqobat huquqi», «Qiyosiy va xalqaro raqobat huquqi» fanlarini kiritish kerak. Shuningdek, dissertatsiya ishlarini rag‘batlantirish va turli ilmiy konferensiyalarni o‘tkazish ham maqsadga muvofiq bo‘ladi.

To‘rtinchidan, monopoliyaga qarshi qonunchilikka ixtisoslashtirilgan advokatlik faoliyatini rivojlantirish lozim. Xususiy sektor uchun bu katta ahamiyatga ega. Advokatlar tadbirkorlarni antimonopol idoraning asossiz qarorlaridan nafaqat sudlarda himoya qilishi, balki tadbirkorlar o‘rtasidagi raqobat qonunchiligi buzilishi bilan bog‘liq nizolarni hal qilishda ishtirok etishi va buni qo‘shimcha foyda manbaiga aylantirishi mumkin. Misol uchun, «Raqobat to‘g‘risidagi» qonunning 10- va 13-moddalarida belgilangan raqobatni cheklaydigan holatlar oqibatida kelib chiqadigan zararni undirish bo‘yicha nizolarda tadbirkorlarning manfaatlarini xo‘jalik sudlarida himoya qilishlari mumkin. Ko‘p davlatlarda, ayniqsa AQShda, advokatlik faoliyatining bu yo‘nalishi (private litigation) ancha rivojlangan.

AMMO! Agarda siyosiy iroda mavjud bo‘lmasa, antimonopoliya qo‘mitasini tashkil qilishning va «Raqobat to‘g‘risida»gi yangi qonunni qabul qilishning hech qanday foydasi bo‘lmaydi.

Odatda islohotchilar antimonopoliya idorasi kuchayishini istamaydilar, chunki ular raqobat siyosati iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda ularning qo‘lini bog‘lab qo‘yadi, deb hisoblashadi. Ammo raqobat siyosati va samarali antimonopoliya idorasi bu — iqtisodiy taraqqiyot uchun asosiy va zaruriy elementlardan biri ekanini tushunish lozim.

Siyosiy iroda bo‘lmas ekan, hukumat o‘zining sanoat siyosatiga zid keladigan antimonopoliya idorasining qarorlarini bloklashni odat qilib oladi — bunday holatlar o‘tmishdagi antimonopol qo‘mita amaliyotida bo‘lgan. Umid qilamizki, Antimonopoliya qo‘mitasining tuzilishi bunday siyosiy iroda yetilayotganining dalolatidir.

So’zim yakunida mustaqil antimonopoliya qo‘mitasi yaratilishi iqtisodiy farovonlikka erishish yo‘lida muhim qadam ekanini yana bir bor qayd etmoqchiman. Biroq rivojlanishning hozirgi bosqichida antimonopoliya idorasi faqatgina nazorat organiga aylanib qolmasdan, balki ko’proq himoya qiluvchi va huquqbuzarliklar oldini oluvchi idora bo‘lishi lozim. Antimonopoliya qo‘mitasi himoyaviy va oldini olish funksiyalarini amalga oshira olishi uchun boshqa vazirlik va idoralarning raqobatni cheklaydigan harakat va qarorlariga qarshi chiqa oladigan, neytral va mustaqil idoraga aylanishi kerak. Buning uchun raqobat siyosatining huquqiy va institutsional bazasini takomillashtirish zarur.