Toshkent davlat iqtisodiyot universtiteti

Svop operatsiyasi 
– bu bir vaqtning o‘zida chet el valyutasini har 
xil sanaga turli hisob-kitoblar shartida teng summaga sotib olish va 
sotishdir. Ya’ni svop – bu valyutani kelajakda sotib yuborish garovi 
bilan qandaydir vaqtga sotib olishdir. Bunda bir vaqtning o‘zida 
valyuta almashuvi bo‘yicha 2 ta alohida bitim tuziladi. Bu bitimlar 
qarama-qarshi yo‘nalishga va turli hisob-kitob sanasiga ega bo‘ladi. 
Svop opretsiyalari ko‘pgina banklar tomonidan o‘zlarining chet el 
valyutasidagi majburiyatlarini qoplash maqsadida foydalanadi. Svop 
operatsiyasi ikki bank tomonidan amalga oshirilganda bir bank 
ikkinchi bankka bir valyutani, ikkinchisi ikkinchi valyutani almashadi 
va qandaydir vaqt o‘tishi bilan valyutalar qaytarib olinadi. 
Asosiysi shundaki, svop bitimlari ochiq valyuta pozitsiyasini 
keltirib chiqarmaydi va vaqtincha kurs o‘zgarishi bilan bog‘liq riskdan 
holi bo‘lgan valyuta bilan ta’minlaydi. Svop bitimlari odatda 1 kundan 
6 oygacha muddatga tuziladi, muddati 5 yilgacha bo‘lgan svop 
bitimlari esa juda kam uchraydi. 
Svop operatsiyalari tijorat banklari o‘rtasida, tijorat bank va 
markaziy bank o‘rtasida, hamda mamlakatlar markaziy banklariaro 
amalga oshirilishi mumkin. 
Umumiy qilib aytganda, kassa va forvard operatsiyalarini 
muvofiqlashtiruvchi 
valyuta 
shartnomasini 
svop 
shartnomasi 
hisoblanadi.
Valyuta atribtaji 
– bu valyutani sotish yoki sotib olish 
bo‘lib, keyinchalik teskari bitim tuzib, valyuta kurslari farqi yordamida 
foyda olish maqsadida o‘tkazishni ifodalaydi. Arbitraj operatsiyalarini 
o‘tkazishning asosiy shartlaridan biri bozorning turli sigmentlariaro 
kapital 
oqimi 
erkin 
bo‘lishi, 
ya’ni 
valyutalarning 
erkin 
konvertirlanishi, valyuta cheklovlarining yo‘qligi va boshqalar 
hisoblanadi. 
Arbitraj ikki xil – joylashuvga ko‘ra va vaqtli bo‘ladi. Ularning har 

---

122 
biri ham o‘z navbatida oddiy va murakkabga bo‘linadi. Operatsiya ikki 
valyuta ishtirokida amalga oshirilsa oddiy, uch va undan ortiq 
valyutalar bilan amalga oshirilsa murakkab bo‘ladi. 
Joylashuvga ko‘ra arbitraj banklarning turli valyuta bozorlaridagi 
kurs farqi orqali foyda olishini bildiradi.U valyuta risk bilan bog‘liq 
emas, chunki valyuta savdosi bir vaqtning o‘zida amalga oshiriladi. 
Masalan,bank vakili Singapurda valyutani sotib oladi (sotadi) va shu 
vaqtning o‘zida u o‘zining Londondagi korrespondenti orqali shu 
valyutani sotadi( sotib oladi). 
Vaqtli arbitraj vaqt o‘tishi bilan valyuta kursi orasidagi farq orqali 
foyda olishdir. Valyuta arbitraji spot va forvard sharoitida amalga 
oshirilishi mumkin va bu turdagi operatsiyalarda valyuta risklari 
mavjud bo‘ladi. 
Arbitraj 
operatsiyalari 
tijorat 
banklari 
dillerlari 
ishining 
asosiylaridan hisoblanadi. Ko‘pincha arbitraj bitimlarini o‘tkazish 
imkoniyatlari sanoqli daqiqalardagina to‘g‘ri kelishi mumkin, shuning 
uchun dillerning arbitraj operatsiyasini tezda baholash va hisoblashi 
qobiliyatidan ko‘p narsa kelib chiqadi. Arbitraj operatsiyasini 
muvaffaqiyatli o‘tkazish uchun bozorni yaxshi o‘rganish, kelajakni 
ko‘ra bilish kabilar dillerlar uchun zaruriy shartlardan biridir. 
Hozirgi kunda vakolatli banklar valyuta amaliyotlarini amalga 
oshirish doirasini jahon amaliyotiga muvofiq, kengaytirishga yordam 
beradigan O‘zbekiston valyuta bozorini erkinlashtirish bo‘yicha 
chora-tadbirlarni amalga oshirishni hisobga olgan holda, manfaatdor 
idoralarga xalqaro valyuta bozori faoliyat yuritish uslublarini diqqat 
bilan o‘rganish hamda mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sirlarga yo‘l 
qo‘ymaslik maqsadida valyuta risklarini tartibga solish instrument-
larini qo‘llash uchun shart-sharoitlar yaratish choralarini ko‘rishlari 
lozim. 
Hozirgi vaqtda tijorat banklarining valyuta bozoridagi faoliyatining 
Markaziy bank tomonidan tartibga solinishi bank tizimidagi eng 
muhim va dolzarb masalalardan biri bo‘lib turibdi. «O‘zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi qonunning 40- moddasiga 
muvofiq, Markaziy bank valyutani tartibga solish va valyutani nazorat 
qilish davlat organi bo‘lib hisoblanadi. 
Bu masalaning dolzarbligi asosan, ko‘pgina yirik vakolatli banklar 
aktivlarining asosiy qismini valyuta sohasiga yo‘naltirilganligi, ya’ni 

---

123 
xorijiy valyutadagi aktivlardan iboratligi bilan izohlanadi. O‘zbekiston 
Republikasi hududida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish 
prinsiplari va valyuta qimmatliklari bilan ishlash tartibi O‘zbekiston 
Respublikasining «Valyutani tartibga solish to‘g‘risida»gi qonuni bilan 
aniqlanadi. Ushbu qonun talablariga muvofiq O‘zbekiston hududida 
xorijiy valyuta bilan bog‘liq barcha hisob-kitoblar faqat vakolatli 
banklar orqali, ya’ni O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining 
valyuta operatsiyalarini o‘tkazishga ruxsat beruvchi litsenziyasiga ega 
bo‘lgan tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladi. Bunday 
litsenziyaga ega bo‘lgan tijorat banklari vakolatli bank hisoblanadi. 
Tijorat banklarining valyuta faoliyatlarini tartibga solishda ochiq 
valyuta pozitsiyasini yuritilishi haqidagi hisobot muhim o‘rin tutadi. 
Bu hisobotni tahlil qilishning zarurati Markaziy Bank tomonidan 
vakolatli banklarga chet el valyutasi bilan bog‘liq operatsiyalarga limit 
o‘rnatilishidadir. Bu tartib bo‘yicha bankning o‘z mablag‘lariga 
nisbatan 20%gacha valyuta sotib olishi va sotishiga ruxsat bor, ya’ni 
bir valyuta turi bo‘yicha bu ko‘rsatkich 5% qilib belgilangan. Limit 
o‘rnatishning asosiy sababi, vakolatli banklar barcha aktivlarini chet el 
valyutalariga qo‘ysa va bu valyutalarning kursi jahon valyuta bozorida 
tushib ketsa, bank aktivlari kamayishi va hatto bank bankrot bo‘lishi 
mumkin va bu o‘z navbatida mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir 
qiladi. Shuning oldini olish maqsadida, bu limit barcha vakolatli 
banklar uchun joriy qilingan. Ana shu yerda shuni ta’kidlash lozimki, 
respublikamizda 15-oktyabr 2003-yildan joriy operatsiyalar bo‘yicha 
to‘liq konvertatsiya joriy qilinishi bu limitni o‘zgartirishni zarur qilishi 
mumkin. 
O‘zbekiston Respublikasida hozirgi vaqtda amalda Markaziy Bank 
boshqaruvida 1998-yilning 28-martida 392-son bilan qabul qilingan 
«Ochiq valyuta pozitsiyasini yuritilishi qoidalar» amal qiladi. 
Fikrimizcha, yuqorida qayd etilgan tartibda bir qator o‘z yechimini 
kutuvchi masalalar uchraydi. Xususan, qoidaning 2-bandi bo‘yicha: 
ochiq valyuta pozitsiyasining limit miqdori juda kam o‘rnatilgan, ya’ni 
barcha xorijiy valyuta pozitsiyasi bo‘yicha 20%, aniq bir valyuta turi 
bo‘yicha esa 5%. Fikrimizcha, ushbu foizlar miqdorini qayta ko‘rib 
chiqish kerak. Chunki, bizning respublika vakolatli banklari asosan 
ikki valyuta(EVRO, AQSH dollari) bilan ishlaydi. 
Joriy operatsiyalar bo‘yicha konvertatsiya masalasining hal 

---

124 
qilinishi, banklar, jumladan, ularning mijozlari hisoblanmish korxona 
va tashkilotlar xalqaro jahon bozoriga, ya’ni integratsiya jarayoniga 
jadal kirishib ketadilar. Demakki, umumiy pozitsiyaning miqdori 
kimligi bu jarayonga xalaqit berishi mumkin. 
Valyuta pozitsiyasi va nazorati 
Valyutali banklar chet el valyutasini sotish va sotib olish huquqiga 
egalar: O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining «Ochiq valyuta 
pozitsiyasini yuritish» 
qoidasida ochiq valyuta pozitsiyasi uchun quyidagi limitlar 
o‘rnatilgan: 
-
Ixtiyoriy valyutada ochiq valyuta pozitsiyasi limiti har bir 
operatsion kun oxirida valyutali banklarda regulyativ kapitalning 
5%idan oshmasligi va bankning umumiy ochiq valyuta pozitsiyasining 
limiti har operatsion kunning oxirida uning bank regulyativ 
kapitalining 20%idan oshmasligi lozim; 
-
Summali ochiq valyuta pozitsiyasida uzun valyuta pozitsiyasi 
ko‘rinishi o‘rnatiladi. Valyutani sotish va sotib olishda bank faqat 
ochiq valyuta pozitsiyasidan foydalanmaydi. Kun ora banklarda 
umumiy valyuta pozitsiyasi «Nostro» schyoti bo‘yicha olib boriladi. 
Quyidagiga ko‘ra ular to‘lovi foydalanadigan kungacha o‘rnatiladi. 
Agar to‘lovlar kirim bilan qo‘shilib ketsa, bir schyotdan boshqa 
schyotga mablag‘larni o‘tkazishda xatolikka yo‘l qo‘yilsa, bunda bank 
kun ora ochiq maxsus schyot bo‘yicha tekshirish o‘tkazadi.