Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti y. E. Aliev, J. S. Fayzullayev innovatsion iqtisodiyot

1.3.3-расм. Инновацион салоҳиятни баҳолаш усулининг
такомиллаштирилган кўриниши⁴⁹

Фикримизча, бундай ёндашув бир қатор ижобий афзалликларга эга:

• 
  ҳисоб-китоб кўрсаткичлари иқтисодиётда қабул қилинган формулалар орқали амалга оширилганлиги сабабли олинган натижаларнинг объективлиги;
  
• 
  ушбу усулни қўллашда четдан мутахассисларни жалб қилишнинг шарт эмаслиги;
  
• 
  ушбу усулнинг қўлланилиши корхонанинг жорий ва келажакдаги молиявий аҳволининг инновацион ривожланиш стратегияси босқичини танланган йўналишда тўғри баҳоланишига имкон беради.
  

Ушбу усулнинг камчилиги, бу унинг корхона инновацион имкониятларининг биргина жиҳати молиявий-иқтисодий ресурслар билан таъминланганлик жиҳатинигина баҳолайди, бу вазиятда корхона инновацион салоҳияти ўз таркибида фақат молиявий таркибий қисмни қамраб олмайди. Молиявий салоҳият корхона инновацион салоҳиятининг муҳим компоненти ҳисобланади, шу билан бир қаторда, корхона инновацион фаолияти шаклланишида кадрлар, илмий-техник, ишлаб чиқариш ва технологик, ташкилий - бошқарув салоҳияти аҳамиятини ҳам баҳолаш зарур.
Баъзи олимлар ўз ишларида корхонанинг инновацион салоҳиятини тавсифловчи бир катор мезонлар асосида унинг инновацион ҳолатини баҳолашни таклиф қилишади⁵⁰.
Булар қуйидагиларни ўз ичига олиши мумкин:

• 
  корхонанинг кадрлар салоҳиятини баҳолаш;
  
• 
  ИТТКИни ўтказишда корхонанинг техник таъминотини баҳолаш;
  
• 
  корхонанинг илмий-техник салоҳияти, инвесторлар билан ишлаш шартлари;
  
• 
  инновацион маҳсулотнинг маркетинги;
  
• 
  корхонанинг молиявий ҳолатини баҳолаш;
  
• 
  сифат назорати ташкилоти;
  
• 
  корхонанинг интеллектуал мулкини баҳолаш.
  

Шунингдек, корхона инновацион фаолиятини тавсифловчи қуйидаги белгилар ҳам мавжуд:

• 
  ишлаб чиқариш миқёси ва унинг ҳуқуқий мақоми;
  
• 
  ускуналарнинг мавжудлиги ва тури;
  
• 
  фойдаланиладиган ускуналарнинг технологик даражаси;
  
• 
  корхонадаги асосий ишлаб чиқариш воситалари тавсифи;
  
• 
  ишлаб чиқариш асосий воситаларининг молиявий қиймати.
  

Санаб ўтилган ҳар бир тавсифларда экспертлар томонидан кўриб чиқилаётган бўлим ривожланиши меъёрлари сифатида қабул қилинган корхона фаолиятини баҳоловчи мезонлар келтирилган.
Эксперт ҳужжатли текширувлар натижасига кўра, кўриб чиқилаётган корхона фаолиятини баҳолаш хусусиятлари учун айтиб ўтилганлардан энг муқобил вариантини танлаб олади.
Кўриб чиқилаётган корхона фаолиятида унинг инновацион ривожланиши умумий босқичи хусусиятларида ўз улушини намоён қилувчи баллар тайинланган. Энг юқори балл корхона фаолиятининг кўриб чиқилаётган хусусиятлари бўйича унинг юқори инновацион ривожланиш босқичларига мос келади.
Ҳар бир хусусиятлардан автоматик равишда барча бўлимлар бўйича ўртача баҳо сифатида шаклланадиган интеграл қиймат ҳисобланади. Бўлимлар бўйича баҳолаш хусусиятларига кўра, ўртача баҳони ҳисоблашда барча вазн қийматлари кўпайтирилади.
Барча бўлимлар индикаторларнинг муайян тақсимоти учун аниқланган ўхшаш баҳолаш усулларидан фойдаланиб баҳоланади. Корхона фаолиятининг интеграл баҳолашда кўриб чиқилган бўлимлар мониторинги баҳолари келтирилган якуний жадвал шаклида берилади. Шакллантирилган маълумотлар базаси корхона фаолиятининг барча йўналишлари ўзаро боғлиқлигини, тавсиялар ишлаб чиқиш ва ривожланиш йўналишларини аниқлаб олиш имконини беради.
Ушбу усул корхона инновацион салоҳиятида шубҳасиз қийматга эга бўлган кўплаб таркибий қисмлари орқали баҳолашга қаратилган. Бироқ, фикримизча, ушбу усулда келтирилган баъзи кўрсаткичлар тегишли бўлимларнинг умумий даражасини тавсифлайди, масалан, кадрлар салоҳияти, бунда корхона инновацион салоҳиятини бевосита шакллантирувчи таркибий қисм эмас, балки умумий жиҳатдан ҳисобга олинган.
И.В. Шляхто⁵¹ фикрича, инновацион салоҳиятнинг интеграл баҳоланишида унинг илмий-техник салоҳият, ахборот салоҳияти, кадрлар салоҳияти, молиявий салоҳият, ишлаб чиқариш ва технологик салоҳият, истеъмолчилар салоҳияти, ташкилий салоҳият, бошқарув салоҳияти, инновацион маданият каби таркибий қисмлари баҳоланиши керак. Шунингдек, муаллиф томонидан корхона инновацион салоҳиятининг таркибий қисмини аниқлаб берувчи бир қатор коэффициентларни ўз ичига қамраб олган кўрсаткичлар тизими ишлаб чиқилган.
Фикримизча, натижанинг объективлиги, субъектив фикрлар ва экспертларнинг компетентлик даражаси билан боғлиқ бўлмаганлиги сабабли, нисбий кўрсаткичлардан фойдаланиш эксперт баҳолаш усулини қўллашдан кўра самаралирокдир. Инновацион салоҳиятнинг ва уни баҳолаш параметларининг бундай тузилмаси корхона инновацион салоҳиятнинг чуқур ва ҳар томонлама таҳлилини таъминлайди. Бироқ, ушбу усулда сезиларли камчиликлар мавжуд. Жумладан, ишлаб чиқилган коэффициентлар учун чегаравий қийматлар келтирилмаган. Яъни, ушбу усул орқали тизим инновацион салоҳиятини фақатгина динамикада, олдинги ҳисобот натижаларини ҳозиргиси билан таққослаган ҳолда амалга ошириш мумкин. Шунинг учун, инновацион салоҳиятнинг ҳақиқий даражаси асли каби аниқланмайди.
Тизимнинг инновацион салоҳиятини янада чуқур, тўлиқ ва аниқ баҳолашни амалга ошириш фақатгина инновацион салоҳиятни унинг турли белгилари ва таркибий қисмлари таркибини тавсифлашга имкон берувчи кўрсаткичлар мажмуини тўғри танлаш орқали амалга ошириш мумкин.
Корхона инновацион салоҳиятини баҳолаш усулларининг ривожланишида баҳолаш кўрсаткичлари таркиби ва уларнинг мезон қийматларини аниқлаш муҳим масала ҳисобланади.
Баҳолаш кўрсаткичлари таркиби, корхонанинг инновацион салоҳияти даражаси кейинчалик ҳам замонавий ва объектив қарорларни қабул қилиш мақсадида, инновацион салоҳиятнинг ҳолати ва уни ташкил қилувчи таркибий қисмлари ҳақида етарли маълумотлар билан таъминланиши зарур.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, саноат корхоналари инновацион салоҳиятини баҳолашда унинг ташкил қилувчи таркибий қисмлари билан мос равишда тавсифловчи кўрсаткичларни тизимлаштириш зарур. Бундай кўрсаткичлар мажмуи унинг қўлланилишида оддийлик ва универсаллик талабларига жавоб бериши, лекин шу билан бир вақтда корхона инновацион фаолияти ва салоҳияти ҳақида тўлиқ ҳамда аниқ маълумот бериши керак.