|
Ishsizlik darajasini aniqlash
“To’la bandlik tushunchasi iqtisodiyotda ishsizlikning mutlaq mavjud bo’lmasligini bildirmaydi. Iqtisodchilar friktsion va tarkibiy ishsizlikning bo’lishini tabiiy deb hisoblaydilar , shu sababli to’la bandlik ishchi kuchining 100% dank am qismini tashkil qiluvchi miqdor sifatida aniqlanadi. Aniqroq aytganda , to’la bandlik sharoitida ishsizlik darajasi friktsion va tarkibiy ishsizlar soniga teng bo’ladi. Siklik ishsizlik nolga teng bo’lganda to’la bandlik sharoitidagi ishsizlik darajasiga erishiladi. To’la bandlik sharoitidagi ishsizlik darajasi ishsizlikning tabiiy darajasi deb ataladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi bilan bog’liq bo’lgan milliy ishlab chiqarishning real hajmi , iqtisodiyotning ishlab chiqarish salohiyatini ko’rsatadi.To’la bandlik yoki ishsizlikning tabiiy darajasi ishchi kuchi bozori muvozanatga erishganda , ya’ni ishlovchilar soni bo’sh ishchi o’rinlari soniga teng kelganda vujudga keladi. Ishsizlikning tabiiy darajasi qandaydir darajada iqtisodiy jihatdan maqbul hisoblanadi . Chunki “friktsion” ishsizlarga mos keluvchi ish o’rinlarini topish , “tarkibiy” ishsizlarga ham yangi kasbni o’zlashtirish yoki yangi yashash joyida ish topish uchun ma’lum vaqt kerak bo’ladi . “Ishsizlikning tabiiy darajasi” tushunchasi ma’lum bir aniqliklar kiritishni talab qiladi . Birinchidan , bu tushuncha iqtisodiyot har doim ishsizlikni tabiiy darajada amal qilishi va shu orqali o’zining ishlab chiqarish imkoniyatini po’yobga chiqarishini bildirmaydi . Chunki , ko’pincha ishsizlik darajasi tabiiy darajadan ortiq , ayrim hollarda , masalan , ish vaqtidan ortiqcha ishlash va o’rindoshlik ishlarida band bo’lish natijasida tabiiy darajadan past ham bo’lishi mumkin . Ikinchidan , ishsizlikning tabiiy darajasi o’z-o’zicha doimiy miqdor hisoblanishi shart emas , u tarkibiy o’zgarishlar (qonunlar va jamiyat o’z urf-odatlaridagi o’zgarishlar) oqibatida o’zgarib turishi mumkin. Masalan, AQSHda ishsizlikning tabiiy darajasi dastlab XX asrning 60-yillari o’rtalarida 4.5% deb belgilangan bo’lsa , 70-yillarning boshiga kelib 5.5% , 80-yillarning boshida esa 6% gacha o’sdi . ishsizlik darajasi ishsizlar sonining ishchi kuchi tarkibidagi foizi sifatida hisoblanadi.
Ishsizlik vа uning dаrаjаsini аniqlаshdа bа’zi bir аdаbiyotlаrdа turli nоаniqliklаrni kеltirib chiqаruvchi hоlаtlаr hаm uchrаydi. Jumlаdаn, V.I.Vidyapin umumiy tаhriri оstidаgi dаrslikdа mеhnаt qilish yoshidаgi аhоli tаrkibi institutsiоnаl vа nоinstitutsiоnаl аhоligа аjrаtilаdi. Institutsiоnаl аhоli – bu nоbоzоr tuzilmаlаr, ya’ni dаvlаtning аrmiya, pоlitsiya, dаvlаt аppаrаti singаri institutlаrigа yo’nаltirilgаn аhоlidаn ibоrаt. Аhоlining qоlgаn mеhnаt qilish yoshidаgi qismi nоinstitutsiоnаl аhоli hisоblаnаdi. Bаnd bo’lgаn аhоli tаrkibigа iqtisоdiyotning bоzоr tuzilmаlаrigа yo’nаltirilgаn аhоli kiritilаdi.
SHuningdеk, bаndlik vа ishsizlik dаrаjаsini аniqlаshdа quyidаgi ko’rsаtkichlаrdаn fоydаlаnilishi tа’kidlаnаdi:
- nоinstitutsiоnаl аhоli sоni (CHnn);
- ish bilаn bаndlаr sоni (CHz);
- ishsizlаr sоni (CHb);
- ishchi kuchi tаrkibigа kirmаydigаn shахslаr sоni (CHnrs).
Mаzkur ko’rsаtkichlаr o’rtаsidа quyidаgi bоg’liqlik mаvjud:
- ishchi kuchi sоni CHrs = CHz + CHb;
- nоinstitutsiоnаl аhоli sоni CHnn = CHz + CHb + CHnrs;
- аhоlining bаndlik dаrаjаsi Uz = CHz / CHnn;
- аhоlining ishsizlik dаrаjаsi Ub = CHb / (CHz + CHb);
- ishsizlik mе’yori Nb = [CHb / (CHz + CHb)] х 100%;
- аhоlining ishchi kuchi tаrkibigа jаlb etilgаnlik dаrаjаsi Uvrs = (CHz + CHb)/CHnn.
Yuqоridаgilаrdаn ko’rinаdiki, dаrslik muаlliflаri tоmоnidаn bir qаtоr chаlkаshliklаrgа yo’l qo’yilgаn: birinchidаn, ishchi kuchi vа аhоli tushunchаlаri o’rtаsidаgi tаfоvutgа e’tibоr qаrаtilmаgаn; ikkinchidаn, ishchi kuchi bаndlilik dаrаjаsini аniqlаshdа dаvlаt sеktоridа bаnd bo’lgаnlаr hisоbgа оlinmаgаn; uchinchidаn, bаndlik dаrаjаsini аniqlаshdа ishchi kuchi tаrkibigа kirmаydigаn shахslаr sоni аsоssiz rаvishdа qo’shilgаn.
Tanlangan mezonlarga muvofiq ishsizlikning aniqlanishi ishsizlik bilan bog'liq muammolarni o'rganishda, shuningdek ishsizlarni ijtimoiy himoya qilish tizimini va ishsizlikni minimallashtirish usullarini ishlab chiqishda muhimdir. Bandlikning passiv va faol siyosati chora-tadbirlarini ishlab chiqish va ishsizlikni qisqartirishning o'ziga xos muammosi ishsizlar sonini aniqlashning ishonchliligi hisoblanadi. Bugungi kunda deyarli barcha davlatlar ishsizlar sonini aniqlash uchun Xalqaro mehnat tashkilotining (XMT) standart metodologiyasidan foydalanadilar. Ushbu uslub ishsizlikning uchta mezoniga asoslanadi:
1) ishning etishmasligi yoki o'zini o'zi ish bilan ta'minlash;
2) ma'lum bir vaqtda ishlashga tayyorlik va qobiliyat;
3) ish topish uchun amaliy qadamlarni bajarish.
Ishsizlik darajasi ishsiz deb e'tirof etilgan fuqarolar toifasiga qarab farqlanadigan ishsizlik nafaqalarining miqdorini o'z ichiga oladi. Nafaqa to'lanadi:
1) korxonalardan har qanday sabablarga ko'ra ishdan bo'shatilgan (o'z xohishi bilan ishdan bo'shatishdan tashqari) va ishsizlik boshlanishidan oldin o'tgan yil davomida kamida 12 kalendar hafta (uch oy) to'lagan shaxslar. Nafaqa miqdori quyidagi formula bilan belgilanadi: dastlabki uch oyda oxirgi ish joyidagi oxirgi uch oylik o'rtacha ish haqining 75 foizi miqdorida, keyingi to'rt oy davomida - xuddi shu o'rtacha ish haqining 60 foizi; kelajakda (besh oy) - o'rtacha daromadning 45%. Foyda to'lashning umumiy davomiyligi 12 oylik ishsizlik hisoblanadi. Ishsizlik nafaqalari miqdoriga cheklovlar joriy qilindi - bu mintaqa uchun yashash minimumi (LBP) miqdorining 20 foizidan kam bo'lmasligi va LBPning o'zidan yuqori bo'lmasligi kerak;
2) ishsizlik boshlanishidan oldingi yil davomida 26 kalendar haftalik haq to'lanadigan ish kuni bo'lmagan shaxslarga, shuningdek birinchi marta ish izlayotgan yoki uzoq (bir yildan ortiq) tanaffusdan keyin ishni qayta tiklamoqchi bo'lganlarga - nafaqa mintaqadagi BPMning kamida 20 foizi miqdorida to'lanadi;
3) ish davrida oxirgi uch oy uchun o'rtacha ish haqining 75 foizi miqdorida stipendiya to'lash bilan bandlik xizmatlari sohasida o'qiyotgan ishsizlar; ushbu toifadagi odamlar uchun ishsizlik nafaqasi mintaqadagi BPMning 20 foizini tashkil qiladi.
"Yashirin ishsizlik" ko'rsatkichi umumiy ishsizlik darajasida hisobga olinmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
