Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Iqtisodiy funktsiya. U, eng avvalo, mehnatni rag’batlantirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga ko’maklashishda namoyon bo’ladi. Bu mehnat unumdorligining oshishi va mahsulot sifatining yaxshilanishida o’z ifodasini topadi.

Axloqiy funktsiya. U mehnatni rag’batlantirish, faol hayotiy pozitsiyani, jamiyatda sog’lom axloqiy-ijtimoiy muhitni shakllantiradi. Bunda rag’batlantirish tizimini an’analar va tarixiy tajribani hisobga olgan holda shakllantirish katta ahamiyatga ega.

Ijtimoiy funktsiya. U jamiyatning ijtimoiy tizimini daromadlarning turli darajasini hisobga olgan holda shakllantirish bilan ta’minlanadi. Ushbu daromadlar esa rag’batlantirish omillarining turli insonlarga ta’siriga ko’p jihatdan bog’liqdir. Umuman olganda esa ehtiyojlarni shakllantirish pirovard darajada shaxsni rivojlantirish, jamiyatda mehnatni tashkil etish va rag’batlantirishga bog’liqligi yaxshi ma’lum

O’z navbatida, rag’batlar moddiy va nomoddiy bo’ladi (9.12- rasm).

Mehnatni rag’batlantirish murakkab jarayon hisoblanadi. Bu ishni tashkil etish uchun muayyan talablar qo’yiladi. Ular asosan quyidagilardan iborat:

Komplektlik axloqiy va moddiy, jamoa va shaxsiy rag’batlar mushtarakligini anglatadi. Ularning ahamiyati personalni boshqarishga yondashuvlar, kompaniya yoki firma tajribasi va an’analariga bog’liqdir. Komplektlik aksilrag’batlar (antistimullar) mavjud bo’lishini ham taqozo etadi.

Tabaqalashtirish xodimlarning turli qatlamlari va guruxlarini rag’batlantirishga yakkama-yakka yondashuvni anglatadi. Ma’lumki, yaxshi ta’minlangan va kam ta’minlangan xodimlarga yondashuvlar jiddiy ravishda farqlanishi lozim. Shuningdek, tajribali va yosh xodimlarga yondashuvlar ham turlicha bo’lishi darkor.

Egiluvchanlik va tezkorlik rag’batlari jamiyatda va jamoada ro’y berayotgan o’zgarishlarga muvofiq ravishda, muntazam ravishda qayta ko’rib chiqishni bildiradi.

Hammaboplilik. Xodimlar har bir rag’bat turiga da’vogarlik qilish imkoniyatiga ega bo’lishlari kerak. Rag’batlantirish shartlari demokratik va hamma uchun tushunarli bo’lishi lozim.

Salmoqlilik. Amaliyot rag’batlarning ta’sir kuchiga ega bo’lgan muayyan darajasi mavjudligidan dalolat beradi. Bu daraja turli mamlakatlar va turli jamoalarda turlicha bo’ladi. Ba’zi xodimlar uchun 5000 so’m miqdoridagi mukofot ham salmoqli, boshqalar uchun esa 50 ming so’mlik rag’bat ham etarli bo’lmasligi mumkin. Rag’batning quyi darajasini belgilashda ana shu xususiyatni hisobga olish kerak bo’ladi.

Bosqichma-bosqichlilik. Moddiy rag’batlar mikdori muttasil ko’payib borishini amaliyotda hisobga olish kerak. Bir marotaba katta miqdorda mukofot berish, xodimlarda navbatdagi rag’batlantirish mikdori o’sha katta mukofotdan kam bo’lmasligiga umid uyg’otadi. Ana shu umid oqlanmasa, xodimlarning qiziqishi pasayishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun rag’batlantirish darajasi qancha yuqori bo’lmasin, uni pasaytirish maqsadga muvofiq emas. Amaliy tadqiqotlar rag’batlantirishning istalayotgan va real darajasi o’rtasida chiziqli bogliqlik mavjud ekanligini ko’rsatadi. Rag’batlantirish mikdori oshirilgan zahoti, ko’p hollarda, bajarilgan bir xil mehnat uchun yanada kattaroq mukofotga umid qilinadi.

Mehnat natijasi va unga to’lanadigan haq o’rtasidagi uzilishni iloji boricha kamaytirish. Chet eldagi ko’pchilik firmalarning haftabay ish haqi to’lashlari, eng avvalo, xuddi ana shu tamoyilga rioya etishlari bilan bog’liqdir. Rag’batlantirishningdarhol amalga oshirilishi samaradorligi ko’pdan beri yaxshi ma’lum. Amalga oshirilgan tajribalar ushbu tamoyilga amal qilish, hatto mukofot miqdorini kamaytirish mumkinligini ham isbotlaydi. Chunki, odamlarning aksariyati “Kam bo’lsa ham darhol to’lansin!” tamoyiliga moyildirlar. Bundan tashqari, rag’batlantirishning tez-tez amalga oshirilishi, uning mehnat natijasi bilan bog’liq bo’lishidan iborat ta’sirchan kuchga ega.

Moddiy va ma’naviy rag’batlantirish usullarini qo’shib olib borish. Rag’batlantirishning bu ikki turi ham katta ta’sir kuchiga ega. Ularni qo’llashda iqtisodiyotning rivojlanish darajasi, an’analar, xodimning moddiy ahvoli, yoshi va jinsi hisobga olinishi lozim. Masalan, xodim yosh bo’lsa uni moddiy rag’batlantirish samaraliroqdir.

Biroq bu ma’naviy rag’batlantirishni qo’llash samarali emas, degan ma’noni keltirib chiqarmaydi.

Olimlar fikricha, iqtisodiyotning barqaror holatida xodim yoshi 50 ga etganda uning uchun moddiy va ma’naviy rag’batlantirish deyarli bir xil ahamiyat kasb etadi. Rag’batlantirish omillari va turlariga etarlicha e’tibor bermaslik yoki ortiqcha baho berish korxonada samarali menejment uchun zararlidir.

Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda rag’batlarni 9.13-rasmdagi kabi tasniflash mumkin.

Inson mehnat faoliyatiga kirishar ekan, unda yoshligidan egallagan muayyan qadriyatlar, tamoyillar mavjud bo’lib, ularga oila va maktabda asos solingan bo’ladi. Shu davrlarda mehnatga qadriyat sifatidagi munosabatlar, shaxsning mehnat sifatlari - mehnatse-varligi, mas’uliyat, intizomlilik, tashabbuskorlik va boshqa xislatlari shakllana boshlaydi. Ayni vaqtda dastlabki mehnat ko’nikmalari hosil qilinadi.

Ishga qiziqishni shakllantirish uchun, ushbu mehnat me’yorlari va qadriyatlarini egallash nihoyatda muhimdir. Bevosita xuddi ana shu me’yor va qadriyatlar kelgusidagi mehnat faoliyati mazmunini, turmush tarzini belgilaydi.

Inson mehnat faoliyatini boshlar ekan, mehnati orqali qaysi manfaatlarini amalga oshirishini anglaydi. Amaldagi ishlab chiqarish muhiti insonning bu qarashlariga tegishli aniqliklar kiritadi. Shu sababli xodimlar mehnatga qiziqishi bo’yicha turli toifalarga bo’linadi.

Ish haqiga qiziquvchi xodim. Uni faqat ish haqi qiziqtiradi. U bu ish haqini naqd pul hisobida va mehnati natijalariga ko’ra darhol olishni xohlaydi. Bunday xodim rag’batlantirishning boshqa shakllariga qarshi bo’ladi.

Kasbiga qiziquvchi xodim. U o’z kasbiy salohiyati, bilim va imkoniyatlarini namoyon etishni mehnat faoliyatining asosiy maqsadi, deb tushunadi. Uni, asosan, mehnatning mazmuni va ish xususiyati qiziqtiradi. Bunday xodimlarga o’z kasbidan faxrlanish xos.

Vatanparvar. Bu toifadagi xodimlarning mehnatga qiziqishi insonning g’oyaviy va insoniy qadriyatlari - korxonaga sodiqlik, tenglik, adolat, ijtimoiy uyg’unlik va boshqalarga asoslangan.

Xo’jayinlik tuyg’usi. Mazkur toifa xodimlari uchun eng asosiysi mulk, boylik, moddiy ne’matlarni ko’paytirishdir. Ular uchun tashqi qiziqtirish deyarli kerak emas. Ana shu shaxslarning ehtiyojlari amalda cheksizdir.

Lyumpenlashgan xodim moddiy ne’matlarni bir tekischilik asosida taqsimlash tarafdorlari bo’ladilar. Ularga hasadgo’ylik xos bo’lib, bu shaxslar jamiyatda ne’matlar taqsimotidan hamisha norozi bo’lib yuradilar. Bu toifa xodimlar mas’uliyatni o’z zimmasiga olishni, mehnatni tashkil etishning individual shakllarini yoqtirmaydilar.

Mehnatga qiziqtirish ish samaradorligining eng muhim omilidir va shu sifatda xodimning mehnat salohiyati asosini tashkil etadi.

Mehnat salohiyati psixofiziologik salohiyat (insonning qobi-liyati va qiziqishlari, uning sog’ligining ahvoli, mehnatga layoqati, chidamliligi, asab tizimining turi) hamda shaxsiy (qiziqish) salohiyatidan iboratdir. Insonning bu qobiliyatlari va imkoniyatlari mushtarakligida qiziqtirish salohiyati hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ana shu qiziqtirish salohiyati xodim o’zini qanday rivojlantirishi va mavjud imkoniyatlarini mehnat faoliyat jarayonida naqadar samarali foydalana olishini belgilab beradi.

Mehnat faolligini oshirishda rahbar va ijrochi o’rtasidagi munosabatlarning huquqiy asosi katta rol’ o’ynaydi. Ana shu asos xodimga aniq belgilab qo’yilgan huquqiy me’yorlar chegarasida mehnat jarayonini amalga oshirishni mustaqil tanlash huquqini beradi.

Bunda mehnat munosabatlarining huquqiy asosi ishlab chiqarishda yakka rahbarlik tamoyiliga zid emas. Mehnat sohasida boshqaruvning huquqiy uslublaridan foydalanish huquq va mas’uliyatning aniqtaqsimlanishiga aoslangan bo’lib, xodimni ham ma’muriyat, ham jamoa tayziqlaridan himoya qilinganligining zarur sharti hisoblanadi.

Korxonalar iqtisodiy mustaqilligi belgilab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy sharoitida mehnat munosabatlarining huquqiy asoslarini mustahkamlash alohida ahamiyatga egadir. Ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan sho’rolar davridagi iqtisodiy sharoitda korxonalarning butun faoliyati yuqori tashkilotlar izmida edi. Ana shu yuqori tashkilotlar korxonalarga reja topshiriqlarini, xom ashyo, butlovchi qismlar miqdorlarini, xullas hamma-hamma narsalarni qat’iy belgilab berar edi. Ana shunday holatda rahbarlar va ijrochilarning iqtisodiy mafaatdorligiga taalluqli, tabiiy hisoblangan ichki ishlab chiqarish ziddiyatlari taraqqiyot manbai vazifasini o’tay olmay qolardi. Chunki rahbarlar manfaatdorlik omili mavjud emasligi sababli mehnatni tashkil etish va mehnat sharoitini yaxshilash to’g’risida ortiqcha kuyunmasdilar, xodimlar esa mehnat sohasidagi kuch-g’ayratlarini oshirishga intilmas edilar.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa mutlaqo boshqacha manzaraga duch kelinadi. Bu holda rahbar va ijrochi manfaatlari o’rtasidagi ziddiyatlarning kuchayishi va bevosita ana shu ziddiyatlarning hal etilishi orqali mehnat samaradorligi ta’minlanadi. Ana shunday vaziyatda mehnat munosabatlarining huquqiy asosi ziddiyatlarning hal etilishi insonparvarlik ruhida, qonun doirasida kechishi kafolati bo’ladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatni insoniylashtirishga ijtimoiy kafolat tizimi ham xizmat qilishi kerak. Xususan, O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunlariga muvofiq ushbu ijtimoiy kafolatlar quyidagilardan iborat:

• 
  bajarilgan tegishli me’yordagi mehnatga ish haqining eng kam miqdori;
  
• 
  ish haqi to’lashda mehnat ulushi mezoni bo’yicha ish haqini tabaqalashtirishga asoslangan adolat tamoyiliga amal qilinishi;
  
• 
  ishlab topilgan pulni iste’mol bozorida sarf qilishda teng imkoniyatlar;
  

- mehnat - turmush sifatining muayyan darajasi.
Ma’lumki, har bir sohadagi islohotlarning muvaffaqiyati,

amalga oshirilishi mo’ljallanayotgan o’zgarishlar qanchalik chuqur va puxta tahlil etib chiqilganligiga bog’liqdir. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiyot sohasi isloh qilinar ekan, mehnat kishisi o’z mehnati samarasidan bahramand bo’lish imkoniyatini beradigan xo’jalik yuritish shart-sharoitlari yaratishga birinchi darajali ahamiyat berildi.

Xo’jalik yuritishning yangi sharoitlariga o’tilishi bilan ish haqiningxodimlarni mehnatga qiziqtirish funktsiyalari ham yangi ma’no va mazmun kasb etdi. Ular asosan quyidagilardan iborat:

• 
  har bir xodimning ish haqi, eng avvalo, uning jamoa mehnatining umumiy natijasiga qo’shgan mehnat hissasi bilan belgilanadi. Holbuki hozirgi vaqtda ham qator korxonalarda ish haqi miqdoriga xodimning shaxsiy mehnat ulushidan ham ko’proq korxonaning umumiy ish natijalari ta’sir ko’rsatib kelmokda;
  
• 
  mehnatga haq to’lashda mehnatning murakkabligi va ishlab chiqarilayotgan mahsulotning iste’mol xususiyatlari hisobga olingan holda ish haqini tabaqalashtirishni yanada kuchaytirish (ushbu holatlar mehnatning ijtimoiy foydali ekanligi hamda “o’zimga" va “o’zga" manfaatlar yo’nalishini uyg’unlashtirish uchun o’ta muhimdir);
  
• 
  noqulay ish sharoiti va sanitariya-gigiena sharoitlari uchun pul bilan kompensatsiya to’lashdan asta-sekinlik bilan voz kechish (bu kompensatsiyalar noqulay ish sharoitlari bundan buyon ham saqlanib qolaverishiga yo’l ochib beribgina qolmasdan ish haqining mehnat qilishga qiziqtirish omilini ham pasaytiradi);
  
• 
  ish haqining rag’batlantirish rolini kengaytirish. Bunga malakali ishchi kuchi tayyorlashni ta’minlaydigan, davlat tomonidan kafolatlangan eng kam ish haqi miqdori bilan turlicha mehnat ulushi qo’shayotgan xodimlar farovonligida, sifat jihatdan farqdanadigan eng ko’p ish haqining eng maqbul nisbatini o’rnatish orqali erishiladi;
  
• 
  mukofot tizimlari funktsiya va rollarini o’zgartirish. Mehnat faoliyatini rag’batlantirish ish vaqti va bo’sh vaqt, mehnat va dam olishning eng maqbul nisbati bo’lishini taqozo etadi. Faqat iqtisodiy jihatdan qiziqtirish mehnat intensivligini oshirish va ish vaqti davomiyligini uzaytirishga, natijada ish vaqtidan ortiqcha vaqtda ishlashga olib keladi.
  

Shuning uchun kompaniya va firmalarning ijtimoiy rivojlantirish xizmatlari, endiliqda ijtimoiy-maishiy muammolarni hal etishdan mehnat turmushi sifati muammolarini echishga o’tishlari kerak.

O’zbekistondagi Navoiy kon-metallurgiya kombinati, Olmaliq kon-metallurgiya kombinati, Toshkent aviasiya ishlab chiqarish birlashmasi va boshqa korxonalarda personalni qiziqtirishda boy tajriba to’plangan. Ularni umumlashtirgan holda quyidagicha aks ettirish mumkin. (9.14- rasm).

Yuqori samara bilan faoliyat ko’rsatayotgan kompaniya va firmalarning tajribasi boshqaruv personalini rag’batlantirishda asosiy ish haqi hamda foydada sheriklikni hisobga olishga asoslangan.

Xodim lavozimida ko’tarila borgan sari uning foydadagi sherikligi belgilab qo’yilganga nisbatan uchdan bir qismga ko’payib boradi.

Bundan tashqari, kompaniya va firmalarda xodimlarni rag’batlantirishning shaxsiy tizimi ham bo’ladi. Unga ko’ra alohida hollarda moddiy yordam xodimning iltimosiga yoki ma’muriyat tashabbusi bilan beriladi.

Korxonalarda hozirgi vaqtda mukofotlash tizimi ikki darajali: yillik mukofot tizimi va har oylik mukofot tizimiga bo’linadi. Yillik mukofot tizimi yil yakuniga qarab beriladi va odatda „o’n uchinchi maosh" deb yuritiladi. Har oylik mukofotlash tizimi xodimlar mehnati rag’batlantirishning tizimi turli shakl va uslublaridan iboratdir.

Bundan tashqari, kompaniya yoki firma rahbarlari, mutaxassislari va xizmatchilarni alohida topshiriqlar ijrosi uchun mukofotlash (9.4- jadval) ham ko’zda tutilishi mumkin.

9.4-jadval

Ijro uchun mukofotlashning namunaviy tizimi

t/r	Kompaniya yoki firma bo’limlari	Mukofotlas mezonlari	Mukofot miqdori(hizmat maoshiga nisbatan foiz hisobida )
1.	Texnalogiya bo’limi	Ish rejasini bajarilishi, belgilangan texnalogiya yangiliklarini muddatida joriy etish uchun	40
2.	Sotuv bo’limi	Sotuv rejasi bajarilishi, harodirlar tomonidan shikoyatlar yo’qligi uchun	36
		Sotuv rejasini 5 foizdan ko’proqga oshirib bajarganlik uchun	36
3.	Farroshlar uchun	Barcha bolinma va hududlarda ozodalik ta’minlanganligi uchun	36

Alohida topshiriklar ijrosi uchun mukofotlar ish haqi fondi hisobidan joriy oyda amalda xodimning ishlagan kunlari uchun to’lanadi.

Rag’batlantirishning yana bir turi - xodimlarga imtiyozli (foizsiz) qarz berishdir. Shuningdek, ko’pgina kompaniya va firmalarda farzand tug’ilishi munosabati bilan, oila qurilishi (nikoh rasmiylashtirilishi) munosabati bilan, yaqin qarindoshlar vafoti munosabati bilan eng kam ish haqi miqdorining 5 baravaridan 10 baravarigacha moddiy yordam ko’rsatish amaliyoti ham mavjud.

9.2. Personalni moddiy rag’batlantirish

Personalni moddiy jihatdan rag’batlantirish ularning mehyat faoliyatida yuksak ko’rsatkichlarga erishishlarini ta’minlashga qaratilgan.

Personalni moddiy jihatdan rag’batlantirish deyilganda ish beruvchining mehnat shartnomasiga asosan barcha sarf-xarajatlari tushuniladi.

Moddiy jihatdan rag’batlantirishning asosiy maqsadi xodimlar faoliyatini kompaniya yoki firma strategik maqsadlariga erishishga yo’naltirish, boshqacha qilib aytganda personal moddiy manfaatdor-ligini korxonaning strategik maqsadlari bilan birlashtirishga qaratilgan. Bu hal qiluvchi qoida moddiy jihatdan rag’batlantirishning quyidagi maqsadlarini belgilaydi:

Personalni korxonaga jalb etish. Korxonalar o’zlari uchun zarur mutaxassislarni ishga jalb etish maqsadida mehnat bozorida o’zaro raqobatlashadilar. Shuning uchun moddiy jihatdan rag’batlantirish korxonaga zarur personalni ishga jalb eta olishga mos bo’lishi kerak.

Personalni korxonada ushlab turish. Korxonadagi moddiy jihatdan rag’batlantirish mehnat bozori taklif etayotgan darajadan past bo’lsa, xodimlar ishdan bo’shab keta boshlaydilar. Korxona rahbari xodimlarni kasbiy o’qitish va rivojlantirish uchun sarflangan mablag’ zoe ketmasligi uchun ularni boshqa kompaniya va firmalar bilan raqobat qila oladigan darajada moddiy jihatdan rag’batlantirishni ta’minlashlari zarur.

Ishlab chiqarish faolligini rag’batlantirish. Rag’batlantirish personalni korxona uchun zarur mehnat faolligini ko’rsatishlarini ta’minlashi kerak. Mehnat unumdorligini oshirish, mehnatga ijodiy yondashish, tashabbuskorlik, korxonaga sadoqat, moddiy jihatdan rag’batlantirish tizimi orqali mukofotlanishi kerak.

Ishchi kuchiga xarajatlarni nazorat qilish. Hozirgi kompaniya va firmalar uchun ishchi kuchiga xarajatlar ular sarf-xarajatlarining asosiy moddasini tashkil etadi. Shuning uchun ushbu xarajat-larni muntazam nazorat qilib borish katta ahamiyatga ega. Moddiy jihatdan rag’batlantirishning oqilona tizimi korxonaga ishchi kuchi uchun xarajatlarni nazorat ostida ushlab turish bilan bir qatorda ishlab chiqarishga zarur xodimlarni kompaniya va firmada ushlab turish imkonini beradi. Amaliyotda bunga rioya etmaslik, ish haqi uchun asoslanmagan darajada ko’p mablag’ sarflanishi odatda korxonalarning sinishi (bankrot bo’lishida)da asosiy sabablaridan biridir.

Samaradorlik va soddalik. Moddiy jihatdan rag’batlantirish, korxona har bir xodimiga yaxshi tushunarli bo’lishi shart. Aks holda undan ko’zlangan maqsadlar mutlaqo qarama-qarshi natijalarga olib keladi. Shuningdek, ushbu tizim uchun ortiqcha xarajatlarga yo’l qo’yib bo’lmaydi.

Qonunchilik talablariga muvofiqlik. O’zbekiston Respublikasida, xuddi boshqa davlatlarda bo’lgani kabi mehnat haqi shakli va tizimlari, mukofotlar, qo’shimcha to’lovlar, ustamalar, rag’batlantirish tarzidagi to’lovlar amaldagi qonunchilik bilan muvofiqpash-tiriladi. Ularga qa’tiy amal etilishi shart.

Rag’batlantirishning yuqorida keltirilgan maqsadlari bir-biriga muayyan darajada zid kelishi mumkin (masalan, ishchi kuchi uchun xarajatlarni nazorat qilish hamda malakali personalni korxonaga jalb etish). Bunday hollarda kompaniya va firmalar rahbarlari bu vazifalarni oqilona hal etishni o’zlari hal qilishlari kerak bo’ladi.

Bozor iqtisodiyoti taraqqiy etgan davlatlardagi kompaniya va firmalarda qo’llaniladigan moddiy jihatdan rag’batlantirishning asosiy shakllari 9.14- rasmda keltirilgan.

Bugungi kunda qo’llanilib kelinayotgan qo’shimcha rag’batlantirish tizimlarining hammasini asosan ikki guruhga bo’lish mumkin: ish haqiga ustama to’lovlar xodimlar ish stajiga yoki faqat xizmatiga qarab amalga oshiriladi.

O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar mulkchilikning turli shaklida faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarda xodimlarni moddiy jihatdan rag’batlantirishning eng maqbul shakl va uslublarini topish va qo’llashni taqozo etmoqda. Ana shu masalada moddiy jihatdan rag’batlantirishning korxona faoliyati natijalari, bu natijalarga erishishda har bir xodimning hissasini hisobga olish bilan bog’liqligini ta’minlash, ish haqiningdavlattomonidan boshqarilishi, bozor kon’yunkturasi iloji boricha to’liq hisobga olinishi maqsadga muvofiqdir (9.15- rasm).

Yaqin vaqtlargacha g’arb mamlakatlarida ish haqi to’lash tizimi juda sodda bo’lib, asosan uch turdan iborat edi. Ishchilar soatbay yoki ishbay, muhandis-texnik xodimlar aniq belgilab qo’yilgan yillik ish haqi, boshqaruv xodimlari esa yil oxirida to’lanadigan mukofot (bonus) olar edilar. Bu tizim o’nlab yillar davomida o’z samaradorligini isbotlab keldi.

Ammo so’nggi yillarda ko’pgina kompaniya va firmalar mehnatga haq to’lashning mehnat unumdorligini tubdan oshirish va ishlab chiqarish xarajatlarini keskin qisqartirishga yo’naltirilgan yangi usullarini joriy etish bo’yicha tajribalar o’tkazishga kirishganlar.

Mehnatga haq to’lashdagi bu yangiliklarning bir necha turlarini ajratib ko’rsatish mumkin. Ulardan biri an’anaviy ish haqi to’lashni yil yaqunlari bo’yicha bir yo’la muqofot berish bilan almashtirishga asoslangan. Yangiliklarning ikkinchisi “foydada ishtirok etish rejasi” deb nomlanadi. Uchinchi turini esa “Bilim uchun ustama” deyishadi. Ana shu tizimlarning tub maqsadi xodimlar kasbiy malakasini sezilarli darajada oshirishga qaratilgan. Mazkur tizimlarga ko’ra ish haqiga qo’shimcha to’lovlar amalda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga emas, balki xodim o’z tashabbusi bilan so’nggi vaqtda qanday yangi bilimlar va yangi ko’nikmalarni zgallaganiga (malaka oshirish kurslarida yoki mustaqil ravishda) bog’liq bo’ladi.

Moddiy jihatdan rag’batlantirishning yangi tizimlari o’z mohiyati va shakllanish usuliga qarab quyidagi xususiyatlari bilan farqlanadi:

• 
  bevosita to’lovlar (baza stavkalari va ustamalar);
  
• 
  bilvosita to’lovlar (kompensatsiyalar);
  

• 
  mukofotlar (bonuslar);
  
• 
  pensiya to’lovlari.
  

Baza stavkalari. Korxonaga zarur malaka va tayyorgarlikka ega bo’lgan xodimlarni jalb etish uchun baza ish haqi etarli bo’lishi kerak. Bu baza, xodim umumiy daromadlarini 70-90 foizidan ko’p bo’lmasligi lozim. Baza ish haqi miqdori xodimlar guruhi yoki umuman kompaniya yoki firma darajasida mehnat unumdorligining oshirilishiga muvofiq ravishda oshirilishi kerak. Ish haqi o’sishi sur’atlarining mehnat unumdorligi oshishi sur’atlaridan sezilarli darajada yuqori bo’lishi ish haqi rag’batlantiruvchi kuchining pasayishiga olib keladi. Hayot farovonligining darajasi ish haqi bozor darajasini belgilash uchun asos bo’lib xizmat qila olmaydi.

Baza stavkasi miqdori xodim mas’uliyati darajasi va uning mehnat samaradorligi bilan bog’liq bo’lishi talab etiladi. Baza stavkalarining mas’uliyat darajasiga nisbati pog’ona shaklidir.

Korxona personalining daromadi asosan quyidagilardan iborat bo’ladi:

1. 
   Tarif stavkalari va okladlar bo’yicha ish haqi to’lash mehnatning murakkabligi va mas’uliyatiga muvofiq amalga oshiriladi.
   
2. 
   Mehnat bozori ishchi kuchiga talab va taklif nisbatini aks ettiradi. Ish beruvchi vaxodim o’rtasidagi munosabatlar natijasida belgilangan tarif stavkalari personal ayrim guruhi uchun tarif stavkasi jadvalida belgilab qo’yilganidan ancha ortiqbo’lishi ham mumkin. Bu mehnatning ana shunday turiga talabning yuqoriligi bilan izohlanadi.
   
3. 
   Ustama va kompensatsiyalar mehnatning ob’ektiv ravishda xodimga bog’liq bo’lmagan xususiyatlarini hisobga olgan holda to’lanadi.
   

4. Qo’shimcha to’lovlar va mukofotlar mehnatga sidqidildan munosabat, mahsulot sifatini va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishni rag’batlantirish uchun joriy etiladi va xodimning shaxsiy yutuqlari natijalarini aks ettiradi.

Ustamalar va qo’shimcha to’lovlar aksariyat hollarda muayyan xodimning alohida ish xususiyatlarini ifoda etadi. Mukofotlar esa ishlab chiqarishda alohida natijaga erishilganligini rag’batlantirishga qaratilgan. Shuninguchun xodimni rag’batlantirish, uning o’z mahorati, malakasini oshirishga intilishini taqdirlash uchun ustama va qo’shimcha to’lovlarni qo’llash maqsadga muvofiqdir.

Ustama va qo’shimcha to’lovlar barqarorlik xususiyatiga ega. Chunki, xodim muayyan malaka darajasiga va kasb mahoratiga ega bo’ladi. Bu xususiyatlar xodimning ish haqi darajasida ifoda etilgani ma’qul. Joriy ish natijalari o’zgaruvchan, boshqa xodimlarning o’rtacha ko’rsatkichlari, yutuqlaridan farq qilishi mumkin. Shuning uchun xodimning mehnatdagi natijalari ortishini mukofotlar tizimi orqali rag’batlantirish samaraliroqdir.

5.