Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali iqtisodiyot fakulteti

-
 
koʻlamdan tejash (bunday ustunlikka odatda katta kompaniyalar ega 
boʻladilar). U standartlashtirilgan mahsulotni yoppasiga ishlab chiqarishda 
xarajatlarning kamaytirilishi, xomashyo, material va tarkibiy qismlarni katta 
miqdorlarda sotib olishdagi chegirmalar, reklamaga sarflanadigan xarajatlarning 
kamaytirilishi va hokazolar bilan bogʻliqdir. Bularning barchasi ishlab chiqarishni 

---

25 
endi boshlayotgan kompaniyalar uchun katta qiyinchiliklar tugʻdiradi. 
Porter nazariyasi boʻyicha ikkinchi raqobatchi kuch tarmoqda mavjud boʻlgan 
kompaniyalarning raqobatlashuvidir. Bu erda ham uchta omilning ta’sirini koʻrsatib 
oʻtish mumkin: 
-
 
tarmoqdagi raqobatning strukturasi; 
-
 
talabning shart-sharoitlari; 
-
 
tarmoqqa kirish toʻsiqlarning balandligi. 
6-rasm. Porterning «beshta kuch» modeli 
Tarmoqdagi raqobatning strukturasi tarmoqdagi konsolidatsiya darajasiga 
(uning fragmentlanganligi, oligopoliya yoki monopoliya sharoitlari mavjudligi) 
bogʻliqdir. Fragmentlangan tarmoqda potensial xatarlar qulay imkoniyatlarga 
qaraganda koʻproq boʻladi, chunki bunday tarmoqlarga kirib kelish nisbatan 
yengildir. 
Konsolidatsiyalangan tarmoqlarda odatda katta va mustaqil kompaniyalar 
faoliyat koʻrsatadilar. Binobarin, bir kompaniyaning raqobatchilik faoliyati boshqa 
raqobatchilarning bozordagi ulushiga bevosita ta’sir qiladi, natijada ular tezda bunga 
javoban harakat qilib, raqobat kuchayadi. Bunday kompaniyalarning narx urushi 
olib borish imkoniyati raqobatning asosiy xatarli kuchidir. Bunday hollarda 
kompaniyalar sifatdagi ustunliklar boʻyicha raqobatlashishga intiladilar, ya’ni 
raqobatchilik urushi savdo markasiga sodiqlik va narx urushi ehtimolini kamaytirish 
pozitsiyalaridan olib boriladi. Bunday taktikaning muvaffaqiyati tarmoqda 
mahsulotni tabaqalash imkoniyatlariga bogʻliqdir. 
Tarmoqda talabning oʻsib borishi raqobatning susayishiga va ayni paytda 
ekspansiya uchun katta imkoniyatlarning vujudga kelishiga olib keladi. Talab bozor 
bilan birgalikda usib boradi, kompaniyalar investitsiyalarning qaytish tezligini 
oshirish imkoniyatiga ega boʻladilar, bu esa ularga boʻlgan eʼtiborni kuchaytiradi. 
Aksincha, 
oʻsishning 
sekinlashishi 
raqobatni 
kuchaytirib 
yuboradi, 

---

26 
kompaniyalarsotish bozorlarini faqat boshqa kompaniyalardan tortib olish 
hisobigagina qoʻlga kiritishlari mumkin boʻlib qoladi. Shunday qilib, talabning 
kamayishi - raqobatning kuchayishiga olib keladigan asosiy xatardir. 
Tarmoqda talab kamaygan paytda chiqish toʻsiqlari jiddiy xavfga aylanadi. 
Chiqish toʻsiqlari iqtisodiy va emotsional omillar boʻlib, ular kompaniyani daromadi 
juda kichik boʻlgan hollarda ham qoʻllab-quvvatlab turadi. Natijada ortiqcha ishlab 
chiqarish quvvatlari paydo boʻladi, bu esa narx raqobatining jonlanishiga olib keladi, 
chunki kompaniyalar bekor turgan quvvatlardan foydalanishga urinib, narxni 
pasaytirib yuboradilar. 
Odatda chiqish toʻsiqlari quyidagilarni oʻz ichiga oladi: