Xidirov Nodir G’iyosalievich, tmi katta o’qituvchisi

Xidirov Nodir G’iyosalievich,

TMI katta o’qituvchisi

Tursunov Ibrohim Hasan o’g’li,

TMI talabasi, [phone]

Sherkuziyeva Dilfuza Baxtiyor qizi,

TMI talabasi, [phone]

RISK MENEJMENTINING IQTISODIYOTDAGI O’RNI

Bugungi kunda noaniq iqtisodiy davrlar kompaniyalarning ishlashiga katta ta’sir ko’rsatmoqda. Ilgari prognozlar yordamida muammosiz ish olib borgan kompaniyalar bugunda toshga o’rnatilgan biznes qarorlarini qabul qilishdan bosh tortmoqda. Endilikda kompaniyalar risklarni boshqarish ya’ni risk menejmenti yo’nalishiga katta e’tibor qaratmoqdalar.

Risk menejmenti kompaniyalarga kelgusidagi biznes qarorlarida yanada ishonchli harakat qilishga yordam beradi. Risklar ichki va tashqi manbalardan kelib chiqishi mumkin. Tashqi risklarga siyosiy masalalar, valyuta kurslari, foiz stavkalari va boshqalar kirsa, ichki risklarga nomuvofiqlik yoki axborotni buzish kabilar kiradi. PPB maslahat firmasi tomonidan o'tkazilgan so'rov natijalariga ko'ra, risklar quyidagicha aniqlanadi:¹

“Tashkilotlar ichki va tashqi ishtirokchilarga va ta'sirga duch kelishadi, bu ular o'z maqsadlariga qachon, qay darajada erishish yoki etishmasligi noma'lum. Ushbu noaniqlik tashkilotning maqsadlariga ta'sir qilishi risk tug'diradi."

So’nggi yillarda ko’plab kompaniyalar o’z jamoalariga risklarni boshqarish bo’limlarini qo’shdilar. Ushbu jamoaning vazifasi risklarni aniqlash, risklardan himoya qilish strategiyasini ishlab chiqish va ularni amalga oshirishdan iborat.

Risklarni boshqarish moliya sohasida hamma joyda uchraydi. Bu investor g'aznachilik obligatsiyalarini korporativ obligatsiyalar bo'yicha sotib olganda, fond menejeri o'zining valyuta derivativlari bilan valyuta ta'sirini himoya qilganda va bank shaxsiy kredit liniyasini berishdan oldin jismoniy shaxsga kredit tekshiruvini o'tkazganda yuzaga keladi. Birja brokerlari optsionlar va fyucherslar kabi moliyaviy vositalardan, menejerlari riskni kamaytirish yoki samarali boshqarish uchun portfel va investitsiyalarni diversifikatsiya qilish kabi strategiyalardan foydalanadilar. Bularning bari risk menejmentidir.

Risk menejmenti yetarli darajada emasligi kompaniyalar, shaxslar va iqtisodiyot uchun jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, 2007-yilda ipoteka kreditining buzilishi Buyuk Retsessiyaga olib keldi. Ushbu holat yomon kreditlarga ega bo’lgan shaxslarga ipoteka kreditlari berilgani, ipoteka kreditlarini sotib olgan, qadoqlagan va qayta sotgan investitsiya firmalari, qayta to’ldirilgan, lekin bari-bir talabga javob beradigan ipoteka bilan ta’minlangan qimmatli qog’ozlarga ortiqcha mablag’ kiritish kabi risklarni boshqarish bo’yicha noto’g’ri qarorlar tufayli kelib chiqqan.

Risk menejmenti – bu investitsiya qarorlariga noaniqlikni aniqlash, tahlil qilish va qabul qilish yoki kamaytirish jarayonidir. Risklar bo’yicha menejerlar risklarni tahlil qilishar ekan VaR ma’lumotlaridan foydalanishadi.²

VaR (risk ostidagi qiymat) – bu ma’lum vaqt ichida firma, portfel yoki pozitsiyadagi moliyaviy risk darajasini o’lchaydigan va miqdorini aniqlaydigan statistik ma’lumot. Ushbu ko’rsatkich asosan investitsion va tijorat banklari tomonidan institutsional portfelda mumkin bo’lgan yo’qotishlarning darajasi va yuzaga kelish nisbatlarini aniqlash uchun ishlatiladi. VaR, tarixiy daromadni yomondan eng yaxshisiga o'tish yo'li bilan, ayniqsa qaytarib berilishi taxmin qilinadigan risk bilan bog'liq holda hisoblanadi. 

Tarixiy misol, QQQ (ba'zan "kublar") belgisi bilan savdo qiladigan va 1999-yil mart oyida savdo qilishni boshlagan Nasdaq 100 ETF-ni ko'rib chiqaylik. Agar har bir kunlik daromadni hisoblasak, biz ma'lumotlar to'plamini ishlab chiqaramiz. 1400 ball. 

250 kundan ortiq vaqt davomida ETF uchun kunlik daromad 0% dan 1% gacha hisoblangan. 2000-yil yanvar oyida ETF 12,4% ko’tarildi. Ammo ETF ham yo'qotishlarga olib kelgan ba'zi jihatlar mavjud. Xususan, ETF har kuni 4% dan 8% gacha yo'qotishlarni amalga oshirdi. Ushbu davr ETFning eng yomon bo’lgan 5% deb nomlanadi. Ushbu tarixiy natijalarga asoslanib, 95% ishonch bilan taxmin qilish mumkinki, ETFning eng katta yo'qotishlari 4% dan oshmaydi. Shunday qilib, agar biz 100 dollar investitsiya qilsak, 95% ishonch bilan aytishimiz mumkinki, bizning yo'qotishlarimiz 4 dollardan oshmaydi.

Shuni yodda tutish kerak. VaR tahlilchilarga mutlaq aniqlik bermaydi. Balki ehtimolliklarga asoslangan bahodir. Nasdaq 100 ETF ning 7% dan 8% gacha bo'lgan yo'qotishlari uning ishlashining eng yomon 1% ni anglatadi. Shunday qilib, 99% ishonch bilan taxmin qilishimiz mumkinki, eng yomon daromadda sarmoyamiz 7 dollar yo'qotmaydi. Shuningdek, biz 99% ishonch bilan aytishimiz mumkinki, 100 dollarlik sarmoya bizga eng ko'pi bilan 7 dollarni yo'qotadi.

Global bilan bog'liq iqtisodiyotda dunyoning bir qismidagi voqealar boshqasida jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, AQSh-Xitoy savdo-sotiqidagi keskinliklar butun dunyo bo'ylab yetkazib berish zanjirlariga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Bu operatsiyalar, samaradorlik va daromadlilikka ta'sir qiladi. Brexit atrofidagi noaniqlik Buyuk Britaniya va Evropa Ittifoqi o'rtasidagi munosabatlarni va xalqaro savdoni chalkashtirib yubordi. "Har xil o'lchamdagi kompaniyalar juda ko'p o'zgarish va noaniqlik sharoitida risklarni boshqarish bo'yicha harakatlarning ustuvorligi uchun kurashmoqdalar", deydi Rori Moloney, Global Risk Consulting kompaniyasi bosh ijrochi direktori Va Aon. Va Aon tomonidan 2019-yilda tashkil etilgan risklarni boshqarish bo'yicha global tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, o'zgarish darajasi va tezligi riskga tayyorlikni - biznesning belgilangan va rivojlanayotgan risklarni yengishga tayyorligini o'lchovini so'nggi o'n yillikdagi eng past darajasiga olib keldi.³

Buning oqibatida kopgina kompaniyalar raqobatga bardosh bera olmasdan sindilar. Ammo bugungi kunga kelib risk menejerlarining iqtisodiyotda o’rni ortishi bilan kompaniyalarda rivojlanish ham orta boshladi.

Risk menejerlarning 53%i tashkilotlarda ularning funktsiyalari tan olinishi kuchayganligini ta'kidladilar. Ularning javobgarlik sohasiga tegishli bo'lgan narsalarni ERM(Enterprise Risk Management - risklarni boshqarish prognozi) misolida ko'rish mumkin. Ko'pgina risk menejerlari o'zlarining tashkilotlarini boshqarish strategiyasining maslahatchisi sifatida xizmat qilishlarini ta'kidladilar. Bunga bo'ysunish darajasi dalolat beradi - 83% risk menejerlari to'g'ridan-to'g'ri boshqaruv yoki top-menejerlarga hisobot berishadi.

Risk menejmenti bo'yicha ishlar juda foydali. Birinchi navbatda risk menejeri tashkilotda hal qiluvchi rol o'ynashi sababli hamdir. Ular moliyaviy jihatdan ham yaxshi mukofotlanishadi. Shu bilan birga, ish, ayniqsa firmani ta'sir qiluvchi risk omillari mavjud bo'lganda, qiyin bo'lishi mumkin. Shunga qaramay, risk menejmenti bo'yicha pozitsiya hozirgi kunda firma va kompaniyalarning eng taniqli pozitsiyalaridan biri hisoblanadi. Amaldagi strategiyadan qat'i nazar, yuqoriroq yoki past darajadagi risklarning namoyon bo'lishi bartaraf etilishi mumkin emas. Biroq, amalda shuni ko'rsatdiki, yuqori salbiy ta'sirga ega, ammo aniqlangan va nazorat qilingan potentsial risk pastroq, lekin nazoratsiz riskga qaraganda kamroq yo'qotishlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun, yaxshi menejer risklarni boshqarish strategiyasidan foydalanishi kerak, chunki ular paydo bo'lishi natijasida yo'qotishlarni kamaytirish yoki hatto oldini olishga imkon beradi. Risklarni faol boshqarish kompaniya uchun foyda keltirishi mumkin, xarajatlarni kamaytirish yoki ichki jarayonlar samaradorligini oshirish yoki iqtisodiy nuqtai nazardan asoslanmagan sug'urta xarajatlarini bekor qilish orqali amalga oshiriladi.

Ushbu ishda keltirilgan muammolar risklarni faol boshqarish muhimligini ko'rsatadigan muammolarni aniqlash, risklar darajasi - erishilgan rentabellik darajasi, xavf va ehtimol haqida ma'lumotni kuzatib borish va yangilash zarurligini optimallashtirish bilan bog'liq. Risklarni boshqarishning faol qobiliyati kompaniya uchun barqaror foyda keltiradi. Risklarni boshqarish usullari va usullarini qo'llash kompaniyaning moliyaviy strategiyasini asoslash va qo'llash uchun boshlang'ich nuqta bo'lishi kerak. Faoliyat yo'nalishi risklarning namoyon bo'lishiga olib keladigan elementlarni aniqlash, ularning namoyon bo'lish ehtimolini aniqlash, ta'sir qilish kanallarini prognoz qilish va himoya vositalarini belgilash bilan bog'liq bo'lishi kerak.

1^ ADAM HAYES “Risk Analysis”, Investopedia, Oct 7, 2019

2^ WWW.careersinRisk.com

3^ Aon’s 2019 Global Risk Management Survey, 2019