Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti I. I. Xamidov xalqaro marketing

3.2. Axborot turlari, klassifikatsiyasi va ularni tizimli boshqarish 
Umumiy qilib axborotni ikki katta turiga ajratish mumkin. Bu 
axborotning paydo bo‘lishi, yig‘ilishi, ishlab chiqilishi masalasi bilan 
bog‘liq holda amalga oshadi.
1. Birlamchi axborot (Primary data) – 
axborot yig‘uvchi va 
tarqatuvchisi bir yoki bir nechta guruhlar bo‘lishi mumkin holda, 
ushbu axborot avval mavjud bo‘lmagan, uni yig‘uvchilar tomonidan 
tuzilgan axborot hisoblanadi. Ya’ni bu axborot ishlab chiqiladi va 
so‘ngra tarqatiladi yoki sotiladi. Mazkur axborot birinchi qo‘l axborot 
ham deyiladi. Buni tuzishda maxsus guruhlar ishtirok etadi. Bular 
kompaniylar tomonidan tuzilgan tadqiqotchi ekspertlar guruhi, yoki 
ilmiy institutlar va tadqiqot markazlari olimlari bo‘lishi mumkin. Bu 
axborotni yig‘ish va ishlab chiqish odatda ko‘p mablag‘larni talab 
qiladi va nisbatan ko‘proq vaqt oladi.
 
2. Ikkilamchi axborot (Secondary data) – 
bu ikkinchi qo‘l 
axboroti deb ham ataladi, bunda axborot avvalgi yig‘ilgan 
manbalardan olinishi hisobiga ikkinchi qo‘llarga o‘tadi. Ya’ni bunda 
kompaniya axborotni noldan boshlab yig‘ish va to‘plashga vaqt va 

---

36 
kuch sarflab o‘tirmasdan ma’lum mablag‘ hisobiga tadqiqot 
markazlaridan, 
ilmiy 
institutlar 
hisobotlaridan, 
yoki 
xususiy 
tadqiqotchi firmalardan sotib olishi hisobiga qo‘lga kiritadi. Internet 
saytlarida berib boriladigan axborotlar, yangi ma’lumotlar ham 
ikkilamchi axborot tarkibiga kirishi mumkin.
Ko‘pchilik olimlar birinchi yaratiladigan axborotlarni muhim deb 
hisoblaydilar va ushbu axborotlar doimiy ravishda ko‘p resurslarni 
talab qilishini (vaqt, bilim, mablag‘) takidlab keladilar. Chunki ushbu 
axborot olish faoliyati bo‘lmasa, axborot yaratish va axborotlar bilan 
ishlash jarayoni amalga oshmay qolishi mumkinligi aytib o‘tiladi. 
Ammo biznes ekspertlar fikriga ko‘ra, kompaniyalar o‘zlariga zarur 
axborotlarni to‘plash va qo‘lga kiritish uchun mablag‘ sarflashadi va 
aynan bunda ikkilamchi axborotning ahamiyati muhim hisoblanadi. 
Chunki aynan kompaniyalar tadqiqotlar, tahlillar va izlanishlarni 
tahsabbuskorlari, ilmiy yangiliklar va innovatsiyalarning drayverlari 
hisoblanishlari keltirib o‘tiladi
1
. 
Shuningdek axborotlar foydalanishi va mo‘ljallangan yo‘nalishiga 
qarab turli guruhlarga ajratiladi. Umuman barcha axborotlar ikki 
turdagi hissobotlar uchun xizmat qiladi.

Birinchisi ichki hissobotlar va tadqiqotlar uchun; 

Ikkinchisi tashqi hisbot va tadqiqotlar uchun. 
Foydalanishiga ko‘ra axborotlar tasnifi: 
1.
Tovarlar haqida axborotlar; 
2.
Ishlab chiqarish jarayoni haqidagi axborotlar; 
3.
Raqboat muhiti haqidagi axborotlar; 
4.
Sotuv bo‘yicha axborot; 
5.
Iste’molchilar qatlami bo‘yicha axborot; 
6.
Bozor segmentlari bo‘yicha axborotlar; 
7.
Marketing muhit haqidagi axborotlar; 
8.
Innovatsion va texnologik o‘zgarishlar haqida ma’lumotlar; 
9.
Huquqiy qonun-qoidalar borasidagi ma’lumotlar; 
10.
Raqobatchi tovar va xizmatlar tasnifi bo‘yicha axborotlar. 
Ko‘p hollarda tadqiqotlar tanlab olish yordamida amalga 
oshiriladi. Tanlab olish rejasini tuzish jarayoni uchta vazifani 
ketma-ketlikda echishdan iborat: 
•
Tadqiqot obyektini aniqlash 
•
Tanlab olish tuzilmasini aniqlash 

---

37 
•
Tanlab olish hajmini aniqlash 
Qoidaga ko‘ra, tadqiqot obyekti kuzatuv obyektlari yig‘indisidan 
iborat bo‘lib, bu qatorga iste’molchilar, kompaniya xodimlari, 
vositachilar va shu kabilarni kiritish mumkin. Umumiy tadqiqotlar - 
tadqiqot va tanlab olish yordamidagi tadqiqot turlariga taqsimlanadi. 
Odatda, umumiy tadqiqotni amalga oshirishning imkoni doim ham 
bo‘lavermaydi. Bunga bir qator sabablarni ko‘rsatish mumkin: 

ayrim elementlar bilan aloqa o‘rnatish imkoniyatining yo‘q- 
ligi; 

umumiy tadqiqot o‘tkazish uchun sarflanuvchi xarajalarning 
juda kattaligi va o‘zini oqlamasligi; 

tadqiqot o‘tkazish uchun ajratilgan muddatning juda 
qisqaligi; 

Tanlab olish strukutrasiga ikki xil yondashuv – ehtimolli va
determinatsiyalangan yondashuv mavjud.