Jahon qimmatli qog‘ozlar bozori fond indekslari Fond indekslarining mazmuni. Ular nima uchun kerak? Fond indeksi - bu qimmatli qog‘ozlar bozori holatini. baholash ko‘rsatkichi boMib, sodir boMayotgan makroiqtisodiy jarayonlami kompleks ifodalaydi. Iqtisodiyotda inqirozlar sodir boMsa, uning miqdori pasayadi. Iqtisodiy o'sish davrida esa uning miqdori ortib boradi. Shuning uchun fond indekslarini barcha mamlakatlarda iqtisodiyot holatini umumlashgan miqdoriy ko'rsatkichlari deb qabul qilingan. Ya’ni fond indeksi qandaydir ma’lum bir son bo'lib, qimmatli qog'ozlar bozorining holati sifatini tavsiflaydi (ifodalaydi). Ushbu sonni qandaydir bir vaqtda xosil bo'luvchi oddiy bir son deb qaralsa, unda bu son mazmunan o'zida hech qanday aytarlik muhim axborotni mujassamlashtirmaydi. Muhimi sonning mazmunida emas, balki uning awalgi davrlardagi miqdorlarini bir-birlari bilan solishtirma baholashdan xosil bo'ladigan natijalardadir. Bu natijalar ketma-ketligi asosida qiziqtirgan vaqt oralig'ida qimmatli qog'ozlar bozori holatini ijobiy yoki salbiy ekanligi to'g'risida aniq miqdoriy tasawurga ega bo'lish mumkin. Lekin bu sonni xosil qiluvchi qonuniyatning matematik shakliga qaralsa, u holda uni ma’lum bir mazmun-mohiyatdan kelib chiqishini, demak ma’nosiz oddiy sondan farqliligini, ko'rish mumkin. Shunday qilib fond indeksi bir tomondan mazmunan obyektni - fond bozoridagi qiziqtirgan ko‘satkichlarini bir-biri bilan bog'liqligi qonuniyatini matematik shaklda ifodalaydi, ikkinchi tomondan esa uning bir necha vaqt cheraralari uchun hisoblab topilgan qiymatlarini bir-biri bilan solishtirilganda obyektdagi hodisalami qiziqtirgan vaqt oraliqlarida o‘zgarish tendentsiyalari dinamikasini namoyon qiladi. Aynan shuning uchun ham fond indekslari iqtisodiyot uchun ahamiyatlidir. Fond indekslaridan foydalanuvchilaming maqsadini oqlovchi ideal fond indeksi quyidagi asosiy maqsadlarga javob berishi lozim: - fond bozoridagi holatni aniq. va o'z vaqtida ifodalashi; - bozor tendentsiyasi yo'nalishini prognoz qilish, taxnik tahlil usullari yordamida bozor holatini bashorat qilish uchun qulay va yaxshi vosita bo'lishi; - turli milliy fond bozorlarida yirik strategik investitsiyalar qilish bilan shug'ullanadigan investorlarga aynan qaysi bir mamlakat bozoriga qaysi vaqtda o'z sarmoyalarini yo'naltirishi mumkinligi to'g'risida tegishli qaror qabul qilishi uchun yordam berishi; - risklami na faqat bozor doirasida, balki uning alohida ko'rsatkichlari (masalan, foiz stavkalari) bo'yicha xedjirlash maqsadida fyuchers va optsion shartnomalar uchun vosita bo'lib xizmat qilishi; - «ishonchlilik-daromadlilik» toifalarida qimmatli qog'ozlaming optimal portfelini shakllantirish va samarali boshqarishda qaror qabul qilish uchun asos bo'lib xizmat qilishi; - indeks yordamida ifodalanuvchi fond boyliklari bilan yoki ulaming o'xshash (korrelyasiyalanuvchi) bozorida ishlovchi treyder (yoki portfel boshqaruvchisi va h.k.) olishi lozim bo'lgan daromadning minimal bazaviy miqdorini ko'rsatishi; - muayyan kompaniyalar boshqaruvchilarining ish sifatini tarmoqlar va umuman bozor bo'yicha o'rtacha qiymatlari sifati bilan solishtirma baholash vositasi bo'lib xizmat qilishi; - indeks portfelida keltirilgan instmmentlar muomalada bo'luvchi mamlakat bozorida uni tartiblashtiruvchi organlar faoliyatini tavsiflashi, iqtisodiy holat va investision muhitni aks etishi kerak. Fond indekslari ulami birjada yoki birjadan tashqari (nobirjaviy) bozorda qo'llanilishiga qarab, mos ravishda birja indekslari va birjadan tashqari bozor indekslari bo'lishi mumkin. Indekslar qimmatli qog'ozlar turini tanlashga bog'liq bo'lgan, ulami hisoblab topishda qo'llaniladigan ma’lumot bo'yicha, umuman qimmatli qog'ozlar bozori, qimmatli qog'ozlar turlarining guruhlari bozori, iqtisodiyotning qandaydir tarmog'iga oid qimmatli qog'ozlar bozori holatini ifodalashi mumkin. Bu indekslar tendentsiyasi dinamikasini solishtirish u yoki bu tarmoq _ holatini umuman iqtisodiyotga nisbatan qanday o'zgarishini ko'rsatishi mumkin. Indekslar axborot agentliklari va fond birjalari tomonidan hisoblab topiladi va muntazam ochiq ravishda chop etilib boriladi. Indekslar moliyaviy instrumentlaming turli xillari uchun ishlab chiqilgan, masalan, Aksiyalarga, qarz munosabatlarini mujassamlashtiruvchi qimmatli qog'ozlarga, horijiy valyutalarga va h.k. Ularning ichida Aksiya indekslari eng nomdorlisi hisoblanadi. Fond indekslarining ko‘p qismi ikki guruhdan biriga, ya’ni kapitalizasiyalashgan va narxli indekslarga, mansubdir. Kapitalizasiyalashgan indekslar kompaniyalaming umumiy kapitalizatsiya darajasini o'lchaydi. Ulami hisoblab topishda kompaniyalaming Aksiyalari to'g'risidagi ma’lumotlar qo'llaniladi. Indeksning hisoblab topilgan qiymatlari ma’lum bir bazaviy sanaga nisbatan me’yorlashtiriladi. Ta’kidlash joizki, kompaniyaning kapitalizatsiyasi deganda, uning muomaladagi Aksiyalari sonini bozor bahosiga ko'paytmasi tushuniladi. Kapitalizasiyalashgan indekslarga Standard and Poor's (S&P-500, S&P-400), Nyu-York fond birjasining yig'ma va boshqa shu kabi indekslari kiradi. G’arb mamlakatlari qimmatli qog'ozlari bozorining ko'pchilik indekslari shu toifaga mansub. Narxli indekslar, yoki boshqacha qilib aytganda, narxga mutanosib vaznlashtirilgan indekslar. Ular indeksning bazaviy ro'yxatiga kirgan kompaniyalar Aksiyalarining o'rta arifmetik bahosi ko'rinishidagi formula asosida hisoblanib topiladi. Bunday indekslarga, masalan, Dou Djons (Dow Jones) sanoat va boshqa turdagi indekslari, indeks Tokio fond birjasi indeksi - Nikkei-225, Amerika fond birjasining asosiy indeksi -A M E X va shularga o'hshash boshqa indekslar. Hozirda indekslar derivativlar uchun bazis aktiv sifatida qo'llanilmoqda (Dou Djons sanoat indeksidan tashqari, chunki u «Dow Jones & C°» kompaniyasi tomonidan bu maqsadlarda, ya’ni fyuchers va opsionlar bazisi sifatida, taqiqlangan). Bunday bazisli derivativlar qimmatli qog'ozlar bozori qatnashchilariga turli investision strategiyalami amalga osLrish, operatsiya lami xedjirlash, spekulyativ o'yinlarda faol ishtirok etish va h.k. imkoniyatlarini beradi. Indekslarni hisoblash metodologiyasi Qimmatli qog'ozlar bozori indekslarini hisoblash metodologiyasini ko'rishda quyidagi savollarga javob topish lozim: - fond indekslari qaysi formulalar yordamida hisoblab topiladi; - fond indekslarini hisoblashda foydalaniladigan informasiya qanday talablarga javob beradi; - informasiya tarkibi o'zgarganda yoki qandaydir korporativ voqealar sodir bo'lganda fond indekslarini hisoblash formulalariga qanday qilib tuzatishlar kiritiladi. Indeks «modelini» qurishning umumiy va tan oiingan metodikasi quyidagicha: 1. Bozor tanlab olinadi. Bozor sifatida odatda alohida oiingan savdo maydonchasi (tizimi) yoki qandaydir region (mamlakat) bozorida muomalada bo'lgan qimmatli qog'ozlar to'plami qabul qilinadi. 2. Indeks listingiga kiritish uchun qimmatli qog'ozlar saralab olinadi. Indeks egasi bo'lgan indeks-kompaniya bozorning nufuzliligini (reprezentativliligini) ifodalovchi ahamiyatga sazovor bo'lgan qimmatli qog'ozlami saralab olishni maqsad qilib qo'yadi. Bunda qimmatli qog'ozlaming boshqa parametrlari ham hisobga olinadi, masalan, ulaming ichida eng asosiysi saralangan qog'ozlaming likvidliligi darajasi. Odatda tanlab oiingan savdo tizimining indeksi listingiga ushbu savdo maydonchasida muomalada bo'luvchi barcha qog'ozlar kiritiladi. 3. Indeksni hisoblash uchun kerak bo'lgan parametrlami yetkazib beruvchi informatsion sheriklar tanlanadi. Odatda savdo maydonchalari yoki real bitimlar bo'yicha axborot agentliklarining ma’lumotlari ishlatiladi. 4. U yoki bu qimmatli qog'ozlami indeksga qilgan ta’sirini aniqlash uchun qimmatli qog'ozlami «mutanosib vaznlashtiriladi». Odatda metodika sifatida bozor kapitalizatsiyasining mutanosiblik tamoyili (prinsipi) qo'llaniladi. Bu prinsipga asosan, qimmatli qog'oz bozor uchun shunchalik ahamiyatliki, qachonki uning jami bozor kapitalazasiyasi darajasi yuqori bo'lsa, va aksincha - past bo'lsa. 5. Indeksni bevosita ikki metodikaga asosan hisoblash mumkin. 1) «Bevosita hisoblash metodikasi». Ushbu metodika bo'yicha indeks vaqtning har bir davridagi (momentidagi) kotirovkalardan shu vaqtning momentida (davrida) kelib chiqqan funktsiyaning natijasiga teng. Masalan, bazaviy formula sifatida o'rtacha vaznlashtirilgan arifmetik qiymat tanlab olinsa, vaqtning har bir momentidagi indeks = summa RxV/summa V. Bunda: R - indeks listingiga kiritilgan barcha Aksiyalar narxi; V - ularning (Aksiyalaming) vazn koeffisienti; x - ko‘paytiruv belgisi; / - bo'luv belgisi. Agar vazn koeffisientlari 1 (birga) teng bo‘lsa, unda Dou -Djons indekslarini hisoblash bilan bog'liq holatni ko'rishimiz mumkin, ya’ni bunda indeks listingga kiritilgan barcha Aksiyalar narxlari summasini listingdagi aksiyalar soniga bo'lgan bo'linmasiga teng. Indeks hisoblanganidan keyin ko'pincha uni muvofiqlashtiruvchi koeffitsientga ko'paytiriladi (yoki bo'linadi). 2) «Indeksli hisoblash metodikasi». Ushbu metodika bo'yicha vaqtning har bir davridagi (momentidagi) virtual portfelning jami bahosi Aksiyalar kotirovkalaridan shu vaqtning momentida (davrida) kelib chiqqan funktsiyasi deb hisoblanadi. Olingan qiymatni shunga o'hshab indeksni hisoblashning boshlang'ich vaqtiga bo'lgan davrga olingan virtual portfel bahosiga bo'linadi va uni oldinggi qiymatiga ko'paytiriladi (yoki portfelning oldingi qiymatiga bo'linadi va indeksning oldingi qiymatiga ko'paytiriladi). Indeksning qiymatini muvofiqlashtirish uchun shunga o'xshash metodika qo'llaniladi. Indikator qaysi metodika bo'yicha hisoblanishidan qat’iy nazar, agar u mavjud fond indekslari ta’riflarga to'g'ri kelsa, unda u fond indeksi deb nomlanishi lozim. Shunday qilib, hozirgi vaqtda shakllangan indeks hisoblanishining umumiy metodikasi uning boshlanishida taklif etilgan metodikadan kam farqlanadi. Biroq barcha indekslar o'zlariga xos bo'lgan xususiyatlarga ega. Ittdekslarni tanlash masalasi Oldin indekslar nechta bo'lishi mumkun degan savolga javob berish lozim. Indeks listingiga umumiy belgilarga (umuman olganda belgilar hisobsiz bo'lishi mumkin) ega fond instrumetlari kiritilishi mumkin bo'lganligi uchun, mos ravishda indekslar ham cheksiz miqdorda bo'lishi mumkin. Bunda faqat ikkitadan kam bo'lmagan fond boyligining mavjudligi yagona cheklov bo'lishi mumkin, chunki faqat birgina fond boyligini mavjudligi holati salbiy (ma’noga ega emas) hisoblanadi. Agar indeksni hisoblashning ham «vaznlashtirish» ham «dinamika» metodikalarini turli usullarga asoslanishi mumkinligidan kelib chiqilsa, unda indekslaming soniga cheklovlar yo'qligi ma’lum bo'ladi. Nechta indeks bo'lishi kerak degan savol ham soddadir. Chunki hozirda indekslardan iqtisodiyotda keng foydalanilib kelinishi obyektiv zarurat va barcha istemolchilarga ahamiyatli ekanki u doimo kerak bo‘ladi va yashaydi. Muhimi indeks qanday bo'lishi lozim? Kim undan norozi bo'lsa, yoki qoniqmasa yangisini tanlashga imkoniyati bo'lishi lozim. Yoki indeksning qaysi birini tahlil qilish uchun tanlash lozim? Agar yuqorida keltirilgan fond indekslariga murojat etilsa, unda bir xil bozorlar holatini aks etuvchi va o'hshash metodikalarga asoslangan juda ko'p indekslami ko'rish mumkun. Korelyatsiyasi birga teng indekslar guruhidan faqat bittasi muhimdir, qolganlari ma’lumot olish nuqtai nazardan ahamiyatga ega emas, ular yo'q bo'lib ketishi mumkun degan farazlar vujudga kelishi mumkin. Bunda hato qilmaslik va tahlildan muhim bo'lgan indikatomi nazardan qoldirmaslik muhum ahamiyatga ega. Masalan, vaqtning ma’lum davrlarida Rossiya fond indekslari NASDAQ indeksi bilan korrelyatsiyalanishi holatlari ham bo'lib turadi. Ammo buning munosabiti bilan RTS indeksidan voz kechish lozim degan ma’no kelib chiqmaydi. Shuning uchun indeksni aniq tanlash uchun uzoq vaqt mobaynidagi davrlami (muddatlami) taxlil qilish zarur. Aytish joizki, ba’zi indekslar ma’lum vaqtlarda iste’molchilar tomonidan talab qilinadi yoki vaqtinchalik talab qilinmaydi. Bunday talab fond bozorining qaysi jihatlarini aks etuvchi indikatorlarga ma’lum vaqtda iste’molchilar tomonidan qiziqish bor yoki, yo'qligiga bog'liq. Lekin o'ta rivojlangan fond bozorlarida barcha indekslarga hamisha talab mavjud, shuning uchun ham indekslaming turlari va soni haddan tashqari ko'p. Bunday holat har bir iste’molchiga o'zining talabi va maqsadlariga javob beruvchi indekslami erkin ravishda topishi va foydalanishi imkoniyatini beradi.
