Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti g’. E. Zaxidov, M. T. Asqarova, Z. A. Djumayev, L. F. Amirov, H. A. Hakimov makroiqtisodiyot darslik toshkеnt – 2019

10.2-jadval
O‘zbekiston Respublikasida soliqlar tizimi tarkibi

	Umumdavlat soliqlari.				Mahalliy soliqlar va yig‘imlar
1.	Yuridik	shaxslar		daromadiga	1.	Mol-mulk solig‘i.
(foydasiga) soliq.					2.	Yer solig‘i.
2.	Jismoniy	shaxslar daromadiga			3.	Yagona soliq.
soliq.					4.	Jismoniy shaxslardan transport
3.	Qo‘shilgan qiymat solig‘i.				vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi
4.	Aksiz solig‘i.				va	suyultirilgan gaz ishlatganlik
5.	Yer	osti		boyliklaridan	uchun olinadigan soliq
foydalanish solig‘i.					5.	Boshqa to‘lovlar.
6.	Suv		resurslaridan
foydalanganlik uchun soliq.
7.	Bojxona boji.
8.	Davlat boji.
9.	Boshqa Boshqa to‘lovlar.

Soliqlarni ob’ekti va iqtisodiy mohiyati bo‘yicha guruhlanadi. Soliqlarni guruhlash iqtisodiyotga ijobiy va salbiy ta’sirlarni o‘rganishning ilmiy va amaliy uslubidir.

Soliqlar soliqqa tortish ob’ektiga karab to‘rt guruhga bulinadi:
-oborotdan olinadigan soliqlar;
-daromaddan olinadigan soliqlar;
-mol-mulk kiymatidan olinadigan soliqlar; -yer maydoniga qarab olinadigan soliqlar.
Oborotdan olinadigan soliqlarga qo’shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, bojxona va yer osti boyliklari kiymatidan olinadigan soliqlar kiradi. Lekin oborot (aylanma) tushunchasi bizning qonunchiligimiz bo‘yicha ilgaridek mahsulot realizatsiyasi oborotidan emas, balki maxsulotlarni yuklab yuborgan kiymat bilan ulchanadi Yalpi tushumdan olinadigan yagona soliq ham oborotdan olinadigan soliqlarga kiradi.

133

Daromaddan olinadigan soliqlarga huquqiy shaxslarning daromadiga (foydasiga), jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliq, savdo tashkilotlarining yalpi daromadidan soliqlar i kiradi. Bu guruh soliqlarga ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i ham kiradi.
Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlarga mol-mulk solig‘i, ekologiya, avtomobil mashinalarini qayta sotish solig‘i va boshqalar kiradi.
Yer maydonlaridan olinadigan soliqlarga qishlok xo‘jalik tovar ishlab chikaruvchilarning yagona yer solig‘i va yuridik (noqishloqxo‘jalik) va jismoniy shaaxslarning yer soliqlari kiradi.
Iqtisodiy mohiyatiga karab soliqlar egri va to‘g‘ri soliqlarga yoki bevosita va bilvosta bulinadi.
10.3-jadval
O`zbekiston Respublikasi soliqlarining obyektiga ko`ra
guruhlanishi

Tog’ri soliqlar					Egri soliqlar
1.Yuridik		shaxslar	foydasidan	1.Qo`shilgan qiymat solig’i
(daromadidan) olinadigan soliq				2.Aksiz solig’i
2.Jismoniy	shaxslar		daromadidan	3.Jismoniy	shaxslardan	transport
olinadigan soliq				vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va
3.Yer solig’i				suyultirilgan	gaz ishlatganlik	uchun
4.Mol-mulk solig’i				olinadigan soliq
5.Yer		osti	boyliklaridan	4.Bojxona to’lovlari va boshqalar
foydalanganlik uchun soliq
7.Suv resurslaridan			foydalanganlik
uchun soliq

To‘g‘ri soliqlarni bevosita soliq to‘lovchilarning o‘zi tulaydi, ya’ni soliqni huquqiy to‘lovchisi ham, hakikiy to‘lovchisi ham bitta shaxs bo‘ladi. TO‘gri soliq yukini boshqalarga ortish Holati bu yerda bO‘lmaydi. Bu soliqlarga hamma daromaddan tulanadigan va barcha mulk soliqlar i kiradi.

“To‘gri soliqlardan to‘gridan-to‘gri daromaddan soliq to‘langanligi uchun soliqlar stavkasining kamaytirilishi korxonalar daromadining ko‘p qismini ularga koldirib, investitsiya faoliyatini kengaytirish imkonini yaratib, bozor iqtisodiyotini rivojlantiradi. Bu soliqlar ning stavkalari

134

kupaytirilsa, biznes imkoniyatlari kamaya borib, iqtisodiy rivojlanishni susaytiradi. Demak bu guruh soliqlarning stavkalari to‘gridan-to‘gri bozor iqtisodiyoti bilan chambarchas bog‘langandir”⁶⁹.
Egri soliqlar ni huquqiy to‘lovchilari mahsulot (ish, xizmatni) yuklab yuboruvchilardir (xizmat ko‘rsatuvchilardir). Lekin soliq og‘irligini haqiqatdan ham budjetga to‘lovchilari tovar (ish, xizmat) ni iste’mol qiluvchilardir, ya’ni xakikiy soliq to‘lovchilar bu yerda yashiringan. Bu soliqlar tovar (ish, xizmat) kiymati ustiga ustama ravishda qo‘yiladi.
Bu soliqlarning ijobiy tomoni mamlakatda ishlab chikarilgan tovarlarni chetga chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovarlar ko‘p bo‘lishiga yordam beradi. Egri soliqlar orkali tovarlar kiymati oshirilmasa, bozorlarda ularning taqchilligi ortadi. Egri soliqlar stavkasining asosli ravishda oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga to‘gridan to‘gri ta’sir etmaydi, ya’ni investitsion faoliyatini qiskartirmaydi. Ammo soliq stavkasi tahlil kilinmasdan oshirib yuborilsa korxonalar mahsulotlarini sotishda qiyinchilikka uchrab, foydasi va budjetga to‘lovlari kamayishi mumkin.
Bu soliqlarning yana bir tomoni muomaladagi ortiqcha pul massasini kamaytirib, inqirozni jilovlab boradi. Birok bu soliqlar mehnat bilan band bo‘lgan aholining real daromadini pasaytiradi. Korxonalarda to‘gri soliqlar stavkasini kamaytirish hisobiga berilgan imkoniyat ko‘prok mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirib, tovarlar assortimentining oshishini ta’minlashi kerak.
Jaxon soliq amaliyotida to‘g‘ri va egri soliqlar nisbatiga karab u yoki bu mamlakat iqtisodiyotini rivojlanishi yoki iqtisodiy kiyinchiliklarni borligini tahlil qilib berish mumkin. Masalan. AQShda to‘g‘ri soliqlar salmog‘ining budjet daromadida 90 foizga yakin bO‘lishi bu yerda rivojlangan bozor iqtisodiyoti mavjudligidan darak beradi.
Egri soliqlar tarkibiga QQS, aksiz solig‘i, bojxona boji, yer osti boyliklaridan foydalanish soliqlari kiradi. Yuqorida aytib utilganidek, to‘gri va egri soliqlar yagona soliq tizimini tashkil etib bir-biri bilan

69. 
    Malikov T.S. Soliq va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. T.: “Akademiya”, 2002, 56-b. 135
    

o‘zaro bog‘langan. Umumiy soliq summasi o‘zgarmagan holda birining stavkasini kamaytirish ikkinchisini stavkasini oshirishni talab etadi.
Soliqlarning umudavlat (respublika) va mahalliy soliqlarga bulinishi xukumat idoralarining respublika xukumati va mahalliy xukumatlarga bo‘linishi asosida kelib chiqadi. Har bir xokimiyat idoralari O‘zlarining bajaradigan muhim vazifalaridan kelib chiqib, O‘z budjetiga va uni ta’minlaydigan soliqlar ga ega bo‘lishi kerak. Respublika xukumati umumdavlat mikyosida katta vazifalarni mudofaa, xavfsizlikni saqlash, tartib intizom infrastrukturasini yaratish, mexnatkashlarga ijtimoiy ximoyasini tashkil etish va boshqa bir kator yirik vazifalarni bajaradi. Shuning uchun uning budjeti ham soliqlar i ham salmokli bo‘lishi shart. QQS, aksiz solihi, yuridik shaxslarning daromadi (foydasi)dan, fuqarolar daromadidan olingan soliqlar respublika budjetiga tushadi. Umumdavlat soliqlar ining muhim xususiyati shundaki, respublika budjetiga tushadigan soliqlar dan mahalliy budjetlarni boshqarib borish uchun ajratma sifatida tushushi mumkin. Bordi-yu, ajratma etmasa subvensiya yoki subsidiya beriladi. Agar kelgusi yil mahalliy budjetlarning o‘z manbalari (soliqlar i) kupayib kolsa, respublika soliqlar dan ajratma berishning xojati kolmaydi. Respublika va mahalliy soliqlar yagona mohiyatiga ega bo‘ladi, budjetga tulanishi lozim bo‘lgan to‘lovlardir.
Mahalliy soliqlar xukumatlar bajaradigan vazifalariga karab belgilanib, ularga doimiy va to‘liq biriktirib beriladi. Mahalliy hukumatlar asosan mexnatkashlarga yakin bo‘lganligidan ularga ijtimoiy masalalarni maktab, sog‘likni saqlash, madaniyat, maorif, shahar va kishloklar obodonchiligi kabi vazifalarni bajaradi. Lekin bu soliqlar va yig‘imlar ularning budjet Harajatlarining 30-40 foizini koplaydi, holos. Keyingi vaktlarda mahalliy budjetlar daromadlari salmog‘ini 50-60 foizga etkazish kabi xukumat karorlari mavjud. Mahalliy budjetlar daromadlarini kupaytirish eng dolzarb masalalardan biridir. Fakat o‘z daromad manbaiga to‘liq ega bo‘lgan mahalliy xukumatlar o‘z faoliyatlarini to‘liq amalga oshirishlari mumkin. Aks holda, har xil moliyaviy kamchiliklarga yo‘l qhyish zhtimoli bor. Mahalliy soliqlarning muhim xususiyati shundaki ular fag‘at shu xududning budjetiga tushadi. Boshqa budjetlarga ajratmalar berilmaydi.

136

Mahalliy budjetlarning soliq va yig‘imlari kam bo‘lganligidan bu
budjetlarning daromadlar va xarajatlarini barqarorlashtirish (balanslashtirish) ancha murakkabdir. Bu masalani yechishda ilgari ko‘rsatganimizdek xududdan respublika budjetiga tushadigan soliqlardan ajratmalar beriladi. (masalan, QQS, daromad solig‘i va boshqalar). Amaliyotda shu soliqlardan mahalliy budjetlarga ular budjetini barqarorlashtirish uchun 100 foizgacha ajratma bermasdan turib subvensiya (maksadli yordam) berish hollari uchraydi. Vaholanki, mahalliy hukumatlarni o‘z xududlaridan tushadigan soliqlarni undirishga qiziktirish uchun 100 foizgacha ajratmalar berish maqsadga muvofiqdir.
Subvensiya yoki subsidiya uslublari esa mahalliy hukumatlarning respublika hukumatiga murojaat etish lozimligini bildirib, ularni o‘z xududlaridagi soliqlar to‘liq undirilishini qiziktirmaydi, ulardagi boqi beg‘amlik kayfiyatini kuchaytiradi.
Soliq tizimining takomilashganliligi soliq turlari, stavkalari, soliqlarning davlat budjeti tarkibidagi daromadining nisbati mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga qay darajada mos kelishi, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirish maqsadlariga mutanosibligi bilan belgilanadi.