Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

n
I

---

brigada bajargan ishlar majmuiga kiradigan alohida ish turlarining operatsiyalar 
bo‘yicha narxlari summasidan iboratdir. Brigadaning umumiy ish haqi 
tayyorlangan mahsulot miqdori (bajarilgan ish birligi) uchun umumiy 
jamoa narxi hosilasi sifatida aniqlanadi, keyin esa har bir ishchining razryadi 
va xisobot davrida u ishlagan haqiqiy vaqtni hisobga olgan holda brigada a’zolari 
o‘rtasida taqsimlanadi.
Brigada ish haqining tarqalgan taqsimlash usullaridan biri qo'shimcha 
haq koeffitsiyenti yordamida taqsimlashdir. Bunday holda har bir ishchining 
ish haqini xisoblash usuli kuyidagilardan iborat boiadi: a) haqikatda ishlagan 
vaqt uchun butun brigada ish haqining tarif stavkasi summasi aniqlanadi; 
b) qo‘shimcha haq koeffitsiyenti aniqlanadi, buning uchun jamoa narxlari 
bo'yicha brigadaning haqiqatda olgan ish haqi tarif stavkasi bo'yicha ish haqi 
summasiga b o iin a d i; v) har bir ishchining haqiqiy ish haqi hisoblab 
chiqiladi: uning ishlangan vaqt uchun tarif bo'yicha ish haqi ko'shimcha 
haq koeffitsiyentiga ko'paytiriladi.
Jamoa ish haqini taqsimlash usuli ham qarab chiqilgan usulga ancha 
yaqindir, bu usul bilan I razryadga doir keltirilgan ish soatlari soni va 
ishning bir soatiga I razryad bo'yicha haqiqatda toianadigan haq hisoblab 
chiqiladi. M azkur usul bo'yicha ish haqini taqsimlash uchun dastlab 
brigadaning har bir a’zosi ishlagan soatlar va umuman brigada ishlagan 
soatlar soni aniqlanadi. Buning uchun har bir ishchi ishlagan soatlar soni 
uning razryadiga to‘gri keladigan tarif koeffitsiyentiga ko‘paytiriladi. Olingan 
natijalar jamlanadi. So'ngra brigadaning haqiqatda ishlagan ish haqi summasi 
brigadaning 1 razryad bo‘yicha keltirilgan ish soatlari miqdoriga boiish 
bilan keltirib o'tilgan bir soat ishga to'gri keladigan haqiqiy mehnat haqi 
miqdori aniqlanadi. Nihoyat, bir soatga toiangan haqiqiy haq miqdorini 
har bir ishchining 1 razryad bo'yicha ishlagan soatlari soniga ko'paytirish 
y o ii bilan ulaming haqiqiy ish haqi aniqlanadi.
Jamoa ish haqini brigada a’zolari o'rtasida taqsimlashda vujudga keladigan 
asosiy muammo har bir ishchining brigada ishining umumiy natijasiga shaxsiy 
hissasini yanada to ia ro q hisobga olishdan iboratdir. Brigada ish haqini 
taqsimlashning qarab chiqilgan usullari buni shunday holda hisobga olishi 
m um kin: agar har bir ishchi o 'z in in g malakasiga to ‘g“ ri keladigan 
murakkablikdagi ishni bajarish kerak boisa, brigada har bir a’zosining mehnat 
unumdorligi taxminan bir xil bo‘lsa. Biroq amalda hamisha ham shunday 
boiavermaydi. Ishchilaming umumiy brigada ishiga yakunlariga qo'shgan alohida 
hissasi ko'pincha birmuncha farq qiladi, ishlangan vaqt va razryad bir xil 
boiganda, ish haqi ham bir xil boiadi. bu hoi brigada ish haqini taqsimlashning 
odatdagj usullariga tuzatish kiritish zarurligiga olib keladi.
Tuzatish kiritish usullaridan biri ishbay qo'shimcha haqni va brigadaning 
jamoa mukofotini ishtirok etish koeffitsiyentlari yordamida taqsimlashdir, 
ular brigadaning ayrim a’zolari umumiy topshiriqni bajarishda qanday ishtirok
205

---

etganligi darajasini ifodalaydi. Ishtirok etish koeffitsiyentlari brigadaning o‘zi 
tomonidan oylik ish yakunini chiqarish vaqtida xisoblab chikish tartibida 
belgilanadi, xisoblash mehnatga haq to ia sh to‘grisidagi Nizomda belgilangan 
boiib, u xodimlar bilan ish beruvchi o'rtasida kelishib olingan boiadi.
Ishtirok etishning o'rtacha koeffitsiyenti bir deb kabul kilinadi. Uning 
pasayishi odatda mehnatga beparvolik bilan karash, brigada boshligining 
topshirigini bajarmaslik, m ehnat unum dorligining pastligi, m ehnat va 
texnologiya intizomini buzish, xavfsizlik texnikasi koidalariga rioya kilmaslik 
va boshqa sabablar bilan bogiiqdir. Ishtirok etish koeffitsiyentini oshirish 
shunday hollarda ko'llanadi: ishchi brigadaning boshqa a’zolariga nisbatan 
mehnat unumdorligida ancha yuqori natijaga erishadi, bir-biriga yakin kasblami 
(operatsiyalami) o'zlashtirib oladi, ishlab chiqarish topshiriklarini bajarishda 
tashabbus ko'rsatadi, ishining sifati yuqori boiadi. Amalda ishtirok etish 
koeffitsiyentlari brigadalarda belgilanadi va ko'pincha 0,8-1,5 atrofida boiadi. 
Ishlangan vaqt uchun tarif ish haqi odatda kafolatlanadi, ko'shimcha haq 
mikdori esa ishtirok etish koeffitsiyentiga mutanosib ravishda aniqlanadi. Shunday 
b o iish i kerakki, belgilangan barcha ishtirok etish koeffitsiyentlarining 
summasi brigada a’zolari soniga teng bo'lishi zarur, aks holda taksimlangan 
ish haqining mikdori yozilgan ish haqi mikdoriga teng boimasligi mumkin.
Mehnatga haq toiashning ishbay (akkord) tizimida akkord topshirikka 
kiigan muayyan ishlar majmuini bajarganlik uchun to'lanadi, ayrim operatsiyalar 
va ish turlarining bajarilishi xisobga olinmaydi. Akkord naryad bo'yicha ish haqi 
summasi kalkulyatsiya asosida xisoblanadi. U vaqt (mahsulot ishlab chiqarish) 
me’yorini va mazkur majmuaga kiritilgan ish turlari narxlari xisobga oladi.
Akkord mehnat haqi to'lash odatda ishchilar jamoasi (brigada, zveno) 
uchun joriy kilinadi va haqikatda pirovard mehnat natijalariga qarab mehnatga 
haq to'lash jamoa tizimining bir varianti sifatida karaladi. Ayni vaqtda u 
mehnatga ishbay haq toiashning boshqa turlaridan shu bilan farq qiladiki, 
ish haqining umumiy mikdori bajarilgan ish uchun ishchiga oldindan, ish 
boshlanmasdan e io n kilinadi.
Akkord haq toiashning tatbik etilishi odatda ishlab chiqarish topshirigini 
bajarishning muayyan muddatini belgilash bilan bog'liqdir. Akkord naryadini olgan 
ishchi ish xajmini yakkol tasawur qiladi va bajaradigan ishi uchun oladigan haqini 
va uni bajarish muddatini bilib oladi, bu esa ishlami bajarish muddatini kiskartirishdan 
manfaatdorlikni oshiradi. Haq to'Iashning mazkur tizimi ishlab chiqarish sikli 
uzok davom etadigan tarmoklarda (kemasozlikda), shuningdek ishlami bajarish 
muddatini kiskaitirish xal qiluvchi rol o'ynaydigan hollarda (masalan, yirik ishlab 
chiqarish agregatlarini shoshilinch ta’mirlashda) maksadga muvofiqdir.
Akkord haq to'lashdan foydalanish uchun kurilishda ancha kulay 
imkoniyatlar mavjud. Bunga iqtisodiyotning mazkur tarmogi uchun xos bo'lgan 
mehnatni tashkil etishning jamoa shakli va kurilish ishlarini jadallik bilan olib 
borish zarurligi yordam beradi. Akkord ishlab chiqarish topshirigi bajarilishida
206

---

atmosfera sharoitlarining yomon kelishi tufayli butun-butun smenalarda ish 
to ‘xtab kolishi mumkin. Bunday hollarda topshirikni bajarish muddati 
uzaytirilishi, ko‘rsatib o'tilgan tanaffuslar aniq xisobga olinishi mumkin.
Agar akkord topshirikni bajarish uchun uzok muddat talab kilinsa, 
ishchilarga mazkur xisob davrida bajarilgan ish xajmidan kelib chikib avans 
beriladi. Uzil-kesil xisob-kitob topshirikda ko‘zda tutilgan barcha ishlar 
yakunlangandan keyin amalga oshiriladi.
Mehnatga haq toiashning bevosita ishbay tizimi shundan iboratki, xodimning 
ish haqi uning shaxsiy ishlab chiqarish normasiga emas, balki boshqa xodimlar 
mehnatining natijalariga bogiiq boiadi. Haq toiashning bunday tizimi ish 
normalari bajarilishini xisobga olish kiyinrok boigan yordamchi ishlarni 
bajamvchi xodimlar uchun tatbik etiladi, lekin asosiy ishbay ishlovchi xodimlar 
ishlab chiqarish normalarining bajarilishi uiaming mehnati natijalariga bogiiq 
boiadi. Bevosita ishbay tizim bo‘yicha, masalan, asbob-uskunalami sozlovchilar, 
transport ishchilari (xaydovchilar, kirachilar, yuk tashuvchilar) mehnatiga haq 
toianadi, ular detallami sexlar o'rtasida va sexlar ichida tashish ishlarida band 
boiadilar, shuningdek ko'prikli kran xaydovchilari va stropalchilar mehnatiga 
ham shu tizim bo'yicha haq toianadi. Mehnatga bevosita ishbay haq toiashdagi 
narxlar kuyidagi formula bilan aniqlanadi:
UH.QC
bu erda Rbav — bevosita ishbay narx (so‘m, tiyin); St.in — ishbay tizim 
bo'yicha haq toianadigan xodimning kundalik tarif stavkasi (so'm, tiyin); 
Nich.as — asosiy xodimning smenadagi ishlab chiqarish normasi.
Mehnatga haq to'lashning ishbay-ortib boruvchi tizimi shu bilan ajralib turadiki, 
me’yorlami bajarishning oldindan belgilangan darajasidan boshlab bajarilgan 
operatsiyalar, detallar yoki buyumlar uchun ishbay narx muayyan darajada 
ko'paytiriladi. SHunday kilib, ishbay narxlar me’yorlami bajarishning erishilgan 
darajasiga qarab tabakalashtiriladi. ayni bir xizmat, operatsiya, detal va xokazolarga 
turlicha haq to'lanadi va me’yorlaming bajarilishi qanchalik yuqori bo'Isa, bajarilgan 
ishning xar bir birligi uchun toianadigan narx ham shunchalik yuqori bo'ladi.
Mehnatga haq to'lashning ishbay-ortib boruvchi tizimining o'ziga xos 
elementlari m e’yorlami bajarishning boshlangich darajasi xisoblanadi. Ishbay 
narxni ko'paytirish va ortib boruvchi ko'shimcha haqlar shkalasi ana shundan 
boshlanadi, bu shkala ishbay narxning ko'payish mikdorini ko'rsatadi. Bunda 
me’yorlaming bajarilishi boshlangich bazadan yuqorirok darajada bo'ladi.
Ishbay-ortib boruvchi haq to ia sh tizimida ish haqining umumiy mikdori 
kuyidagi formula bo'yicha xisoblab chiqiladi:
Ior(R (nl(K ul(n2(K u2(...(nl(K ul), 
bunda lor — mehnatga ishbay-ortib boruvchi haq toiashda ish haqining 
mikdori; R — belgilangan boshlangich baza doirasida xar bir mahsulot birligi
2 0 7

---

uchun narx; 1,2,...I — ortib boruvchi shkala pogonalari mikdori; Ku - boshlangich 
bazani oshirib-bajarish haqiqiy foiziga muvofiq oitib boruvchi ko'shimcha haqlar 
shkalasi bo'yicha kabul kilingan narxlaming ko'payish koeffitsiyenti.
Mehnatga haq toiashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi shu bilan 
ajralib turadiki, m e’yorlami oshirib bajarishning ayrim muayyan darajasidan 
boshlab ishbay haq narxining kamayishi sodir boiadi. Mazkur tizim o ‘ziga 
xos tarzda ishbay-ortib boruvchi tizimning karama-karshi tomoni xisoblanadi. 
Uning moxiyati shundan iboratki, me’yorlaming oshirib bajarilishi qanchalik 
yuqori b o isa , m e’yordan tashkari ishlab chikarilgan xar bir mahsulot 
birligining narxi shunchalik kamroq boiadi. Ishbay-kamayib boruvchi haq 
to ia sh tizimi m e’yorlami bajarishning boshlangich dajarasini belgilashni 
nazarda tutadi, ana shu dajaradan boshlab narxning pasayishi boshlanadi. 
SHu bilan birga boshlangich bazani belgilashga ko'yiladigan talablar ham 
ishbay-ortib boruvchi tizimdagi kabidir.
Haq toiashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi bo'yicha ish haqining 
umumiy mikdori kuyidagi formula bo'yicha xisoblab chiqiladi: