Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

♦Yalpi* va «sof* ish haqlari. 
0 ‘rtacha ish haqlari rasmiy statistikasi, 
odatda, xodimlaming qo‘liga haqiqatan ham qancha pul tegishini deyarli 
ko'rsatib o'tmaydi. Ko'pincha rasmiy statistika yalpi ish haqlarini — daromad 
solig'i olinishidan va ishsizlik tufayli tibbiy sug‘urta badallari ushlanmasdan 
oldingi sum m ani, pensiya va boshqa jam g‘arm alarga ushlab qolingan 
chegirm alarni chiqarib tashlam asdan hisoblangan summ alarni kiritadi. 
Ko'rsatib o ‘tilgan chegirmalardan keyin qolgan summa turlicha ataladi — 
♦sofish haqi*, «qo‘lga tekkan ish haqi* va hokazo. Holbuki, bu summa yalpi 
ish haqidan birm uncha kamroq bo‘ladi.
Soliqlar va badallami ko‘pincha ish beruvchining o‘zi ushlab qoladi va 
ularni tegishli organga o ‘tkazadi, mehnatkashlar esa haqiqatan yalpi ish 
haqini to ‘liq hajmda sira olmaydilar va hatto qancha ushlab qolinganligini 
bilmasliklari ham mumkin.
Ijtim oiy ta ’m inot tizim larining m ajburiy va ixtiyoriy turlari turli 
mamlakatlarda o ‘zining majburiyligi, badallar va daromad solig‘ining miqdori 
bilan jiddiy ravishda farq qiladi. Bundan tashqari, turli ushlab qolishlami 
hisoblash vaqtida, odatda, oilaviy ahvol, oilaning yalpi daromadi hisobga 
olinadi. Masalan, Daniyada ishlab chiqarishdagi yakka ishchilar o‘zlarining 
yillik ish haqlaridan faqat 53,5 foizini olganlar, 43,9 foizi daromad solig'ini 
tashkil etgan, 2,6 foizi esa majburiy ijtimoiy sug‘urtaga ushlab qolingan. 
Uylangan va ikki nafar bolasi bor daniyalik uchun tegishli raqamlar 61,9; 
35,5 va 2,6 foizni tashkil etgan. Ana shu m a’lumotlar asosida daniyalik 
mehnatkashlar yom on yashaydilar, ayniqsa, yolg‘iz ishchilaming ahvoli 
og‘ir, deb xulosa chiqarish mumkin edi, chunki ular o‘zlarining yalpi ish 
haqlarining faqat yarmidan sal ko‘prog‘ini oladilar. Biroq «sof ish haqlari*ning 
m ohiyatini to ‘g ‘ri b aholash uchun q o ‘shim cha axborotga, xususan, 
daniyaliklar bevosita o ‘z ish beruvchilaridan qo'shimcha haqlar va xizmatlar 
tarzida (bepul va subsidiya tarzida) oladigan narsalar, ulaming ijtimoiy ta’minot
164

---

tizimlari yoki soliqlar xususida, masalan, oilaviy nafaqalar, kasallik tufayli 
haq toianadigan ta ’tillar yoki farzand tugilganda beriladigan nafaqalar, 
pensiyalar, taiim ga toianadigan haq, tibbiy va transport xizmatlari to‘g‘risida 
axborotga ega boiish kerak.
Daniyada aholi jon boshiga hisoblaganda ijtimoiy toiovlar, shu jumladan, 
ijtimoiy sug'urta, oilaviy nafaqalar, davlat sogiiqni saqlash tizimi va ijtimoiy 
yordamini qo'shib hisoblaganda, ular q o ig a tegadigan ish haqining taxminan 
40 foiziga teng boidi.
X alqaro qiyoslashlar y o iid a g i ikkinchi bir to ‘siq — bu har bir 
mamlakatda qoilaniladigan ish haqi tushunchasidir. Ko‘pgina mamlakatlar 
xalqaro standartlarga (yuqorida aytib o ‘tilganidek, «Ish haqi tarkibi»ga) 
murojaat qiladilar, ularni o'zlarining milliy ehtiyojlari va shart-sharoitlariga 
moslashtiradilar, chunki nafaqalar, mukofotlar va ustamalar to ia sh amaliyoti 
turli mamlakatlar, tarmoqlar va korxonalarda g'oyat xilma-xildir.