Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

Ixtisoslashtirilgan sexlarning sexlararo kooperatsiyasi. 
Bunda 
koixonadagi bir necha sex jamoasining bir xil ishlab chiqarish jarayonida
1 Узбекистон 
Рсспубликаси Прсзидентининг 
«Йирик саноат корхоналари билан 
касаначиликни ривожлантириш асосидаги ишлаб чик;ариш ва хизмат уртасида 
кооперацияни кенгайтиришни рагбатлантириш чора-тадбирлари тугрисида»ги 
Фармони.
22

---

yoki turii bo‘lsa-da, bir-biri bilan bog'liq ishlab chiqarish jarayonlarida 
rejali ravishda va biigalikda ishtirok etishi tushuniladi.
Asosiy sexlar bilan ulami materiallar, idish va hokazolar bilan ta’min 
etib turuvchi ko'makchi sexlar o ‘rtasidagi mehnat kooperatsiyasi ham 
xuddi shunday bo'ladi.
Наг bir korxonada asosiy islilab chiqarishni tayyoriash, ishlab berish 
va chiqarish sexlari o'rtasida mehnat kooperatsiyasi mavjud boladi. Bunday 
sexlararo mehnat kooperatsiyasi shunga asoslanadiki, tayyorlov sexlarining 
jamoalari ishlab berish sexlarini zarur yarimfabrikatlar bilan ta ’minlab 
turadilar, yarimfabrikatlar bu sexlarda ishlanib, chiqarish sexiga o‘tkaziladi, 
chiqarish sexida esa bu korxona mahsuloti tamomila ishlanib bo‘ladi. Mazkur 
sexlar o‘rtasida mahkam mehnat kooperatsiyasi, bundagi jamoalaming 
mehnat faoliyatida to‘la uyg‘unlik bo‘lgan taqdirdagina istagan bir korxonada 
rejali ravishda uzluksiz tayer mahsulot ishlab chiqarish ta ’min etiladi.
Ixtisoslashtirilgan uchastkalaming sex icliidagi mehnat kooperatsiyasi.
Bu sex ichidagi bir necha uchastka jamoalarining bir xil ishlab chiqarish 
jarayonida yoki har xil bo‘lsa-da, bir-biri bilan bog'liq ishlab chiqarish 
jarayonlarida rejali va birgalashib ishtirok qilishidir.
Mehnatga haq to'lashning jamoatchilik (jamoachillik) shaklini va tizimini 
ishchilar idrok qilishlari quyidagi omillarga; jamoadagi ijtimoiy vaziyatga, 
bilim darajasiga, xodimlaming yoshi, malakasi, ishlab chiqarish stajiga, 
ayrim operatsiyalami normalash holatiga, ish haqi tizimining tuzilish va 
qo‘llanish usuli va hokazolarga bog'liq.
Sotsiologlar tomonidan o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 
mehnatni tashkil etishning brigada shakli joriy bo‘lgan uchastkalarda ishlab 
chiqarish faoliyatidan qanoat hosil qilgan ishchilar salmog'i individual 
mehnat shakli hukm suigan uchastkalardagidan ko'ra ancha yuqori bo‘lib, 
tekshirilgan sonning qariyb 82 foizini tashkil etadi. Mehnat individual tartibda 
tashkil etilgan uchastkalarda mehnat faoliyatidan qanoat hosil qilgan 
ishchilar 54-60 foizni tashkil qiladi.
Mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi korxonalarning ixtisoslashuvi va 
kooperatsiyasini obyektiv zarur qilib qo‘ydi. Xodimlar va bo'lim lar 
jamoalarining manfaatlarini hisobga olgan holda ulaming maqsadga muvofiq 
ixtisoslashuvisiz, vakolat doirasini q a t’iy chegaralab, birgalikda ish 
bajaruvchi barcha qatnashchilarning aniq o‘zaro yordam ko‘rsatishini tashkil 
etmasdan turib, mehnat samarali bo‘lishini ta ’minlash mumkin emas.
Mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi o ‘zaro bog‘langan hamda bir-birini 
taqazo etadi. U shu narsada ifodalanadiki, mehnat vazifalarini chegaralab,
23

---

muayyan xodimlarga (xodimlar guruhiga) biriktirib qo‘yish ulaming o ‘zaro 
yordam ko'rsatish predmetini oldindan belgilab beradi. Shuning uchun 
ham «mehnat taqsimoti» tushunchasi keng m a’noda undan ajratib 
bo‘lmaydigan «kooperatsiya» tushunchasini ham ta’riflaydi. Shu bilan birga 
odamlaming birgalikdagi faoliyat jarayonidagi o‘zaro yordam ko‘rsatish 
shakllari, o ‘z navbatida, yakka tartibdagi va jam oa tarzidagi mehnat 
taqsimotining tegishli chegaralarini belgilab beradi.
Biroq mehnat taqsimoti aniq ifodalangan 
chegaralarga
ega. Awalo 
texnologiya chegaralari:
masalan, tokarlik stanogida detalni charxlashdagi 
bitta aylanish, buyumni montaj qilishda bitta yig‘uv jufti va shu kabilar 
bunga misol bo‘lishi mumkin. Har qanday operatsiya bir necha mehnat 
amallaridan, umumiy maqsadli vazifa bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlardan 
tashkil topadi.
Ko‘p hollarda texnologik chegaralarga yaqinlashish imkonini bermaydigan 
mehnat taqsimoti ham muhim ahamiyatga ega. 
Iqtisodiy chegara
ishlab chiqarish 
siklining umumiy davom etishi va mehnat sarfi darajasi bilan belgilanadi. Asosiy 
ishlab chiqarishdagi chuqur mehnat taqsimotida ikkita murakkablik mavjud: 
birinchisi — tor ixtisoslashgan bitta ish o‘midan boshqasiga buyumlami tashishga 
va operatsiyalararo texnik nazoratga qo‘shimcha vaqt.sarf etiladi; ikkinchisi - 
ko‘pgina operatsiyalar vaqt jihatidan belgilangan chegaradan chiqib ketishi 
mumkin, bu esa awalgi operatsiyalar bilan bog‘liq mehnat buyumlarini kutish 
tufayli birmuncha vaqtning bekor sarf bo‘lishiga olib keladi. Natijada asosiy va 
yordamchi operatsiyalaming umumiy mehnat sarfi darajasi ortib ketishi, ishlab 
chiqarish siklining vaqti esa qisqarmasdan, ko‘payib ham ketishi mumkin. 
Ommaviy ishlab chiqarishda konveyerlaming tatbiq etilishi bu xildagi salbiy 
hodisalar kamayishiga olib kelishi, biroq bu jarayon yana boshqa bir psixofiziologik 
chegarani keltirib chiqarishi mumkin.