Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

Teran (klinik) intervyu 
respondentning ijtimoiy maqsadlari, qadriyatlari, 
manfaatlari, motivlari to‘g‘risida batafsil ma’lumot olishga qaratilgan. Yakka 
tartibdagi teran intervyu guruhlarda muhokama qilinmaydigan оЧа shaxsiy, 
nozik masalalami o‘rganishda, ayniqsa, qo‘l keladi.
Telefon orqali intervyu 
hozirgi vaqtda turli xarajatlarsiz va ijtimoiy tadqiqotni 
qisqa muddatda o‘tkazishga imkon beruvchi usul sifatida keng tarqalmoqda. U 
mamlakatning turli joylarida yashovchi respondentlar bilan qiyinchiliksiz 
aloqaga kirishish imkonini beradi. Telefon orqali intervyuni tashkil etish 
qiyinchilik tu g ‘dirm aydi, chunki reprezentativ tanlovni telefon 
ma’lumotnomalari orqali amalga oshirish mumkin. Ammo telefon orqali 
intervyu bir qator cheklashlar tug‘diradi.
Pochta orqaii so‘rovlaming mohiyati quyidagicha: 
sotsiolog anketani pochta 
orqali maxsus xat va o‘zining manzili yozilgan xatjild bilan birgalikda jo‘natadi. 
Ushbu usulning afzalligi: tejamliligida, geografik jihatdan tarqoq respondentlar, 
masalan fermerlar, biron kam millat vakillari, alohida aholi punktlarida istiqomat 
qiluvchilar o‘rtasida tadqiqot o‘tkazishga qulayligidadir. Intervyuer bilan 
respondent o‘rtasida o‘zaro aloqaning yosqligi (savolni tushuntirib berishning 
imkoni yo‘q) va jo‘natilayotgan javoblarning kamligi (30 foiz atrofida) ushbu 
usulning kamchilildari hisoblanadi.
Sotsiologiyada ma’lumot to‘p!ashning muhim usullaridan yana biri tadqiqot 
vazifalariga mos tarzda ijtimoiy jarayonlami maqsadga muvofiq va sistemali ravishda 
qayd etib borishdan iborat bo4gan kuzatish usulidir.
Kuzatish usulining xususiyati shundaki, 
bunda o‘rganilayotgan obyekt haqida 
noobyektiv, buzilgan ma’lumot olish ehtimolligi katta, chunki kuzatish
137

---

faktining o‘zi kuzatilayotganlar xulqini o‘zgartiradi.
Kuzatish usulini obyekt haqida boshlang'ich ma’lumot olish, muammoni 
oydinlashtirish, faraz ishlab chiqish zarur bo'lgan dastur tuzish jarayonida, 
shuningdek, boshqa usullar bilan olingan ma’lumotlami tekshirib ko‘rish uchun 
qo‘llash mumkin.
Hujjatlarni tahlil etish usuli sotsiologiyada keng qo‘llaniladi. Hujjatlar 
deganda, ma’lumotni qayd etish, uzatish va saqlash uchun mo‘ljallangan 
axborot tashuvchilar tushuniladi. Tadqiqot vazifasini hal etish obyekt haqidagi 
ma’Iumotlar ishonchli bo‘lishi uchun qanday hujjatlarni o‘rganish kerakligini 
aniqlab olishni talab etadi.
Ma’lumot qayd etilgan shakliga qarab hujjatlar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
• yozma matnlar (bosma, mashinada yozilgan, qo‘lyozma);
• ikonograf (kino, video, fotohujjatlar);
• fonetik (magnitafon yozuvlari).
Maqomiga qarab hujjatlar rasmiy, ya’ni u yoki bu hukumat idoralari 
chiqargan hujjatlar (hukumat materiallari, qarorlari, arxivlar va shu kabilar) 
va norasmiy hujjatlarga (shaxsiy varaqalar, anketalar, arizalar va boshqalar) 
turkumlanadi.
Ma’lumot manbasiga qarab hujjatlar bevosita kuzatuv yoki so‘rov asosida 
tuzilgan birlamchi va ikkilamchi turlarga (birlamchi manbalar ma’lumot asosida 
umumlashtirgan va qayta ishlab yaratilgan) bo‘linadi.
So‘rovning o‘ziga xos turi sotsiometrik so‘rovdir. “Sotsiometriya” atamasining 
lug‘aviy ma’nosi do‘stona munosabatlar darajasini aniqlashdir. Sotsiometrik 
so‘rov ijtimoiy-psixologik usullarga kiradi.
Sotsiometrik varaqa savoli sotsiometrik mezon deyiladi. Har bir mezon 
bo‘yicha sotsioxaritalarni to‘ldirish asosida sotsiometrik matritsa tuziladi. U 
“shaxmat” jadvali shaklida bo‘lib, qatoriarida “kim tanlashi”, ustunlarida esa 
“kimni tanlashi” ko‘rsatiladi. Bunda sotsiomatritsa qatorlari va ustunlari soni 
mehnat jamoasi a’zolari soniga teng, ularning familiyasi gorizontal va vertikal 
bo‘yicha tutashadi.
Ma’lumot to‘plash usullaridan yana biri test o4kazishdir. Test — bu, 
qisqa standartlashtirilgan sinov boiib, insonda shaxsiy jihatlar, qobilyat 
va layoqat, motivlar va ruhiy holatning mavjudiigi va namoyon bo‘lish 
darajasini aniqlashga qaratiladi. Yoshlarning kasbgayo‘naltirilganlik darajasi, 
shaxsning turli faoliyat jabhalaridagi qobilyatlari va yetakchilik, ijtimoiy 
maqsadlari, qiziqishlari, ehtiyojlari, tipologiyasini aniqlashdatestdan keng 
foydalaniladi.