Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

14.3. Sotsiologik tadqiqotlarda axborotlar to‘plashning asosiy
usullari
Sotsiologik tadqiqotlarda ijtimoiy ma’lumotlar to‘plashning quyidagi 14.1- 
rasmda ko‘rsatilan usullari ko'proq qo'llaniladi.
Ijtim oiy
ma'lumotlar
to’plash
T a jrib a va boshqalar
14.1-rasm. Sotsiologik tadqiqotlarda ijtimoiy та 4umotlar to 'plash usullari
Shuningdek, ijtimoiy jarayonlar to‘g‘risida ma’lumot olish uchun amaliy 
va tashkiliy o'yinlardan ham foydalaniladi. Ular kasb faoliyatining o'xshash 
modelini tuzish, muayyan ishlab chiqarish vaziyatlari uchun xarakterli bo'lgan 
mehnat munosabatlarini modellashtirishga imkon beradi.
Istalgan usulni qo'llash uchun, awalo, instumentariy ishlab chiqish lozim. 
Sotsiologiyada instumentariy deganda, maxsus tayyorlangan hujjatlar: anketa, 
intervyu varaqasi, sotsioxarita, kuzatuv varaqasi va boshqalar tushuniladi.
Sotsiologiya amaliyotida anketalar yordamida respondentdan ma’lumot 
olishdan iborat bo'lgan anketali so'rov usuli keng tarqalgan. So'rov insonlaming 
ijtimoiy maqsadlari, qadriyatlar orientatsiyalari, qiziqishlari, ehtiyojlari, 
faoliyat motivlari to'g'risida tasawur olishga imkon yaratadi.
Anketali so‘rovda savollarning turkumlanishi. 
Strukturasi bo'yicha savollar 
ochiq, yarim yopiq va yopiq savollarga ajratiladi. Ochiq savollarga respondent 
yozma javob berish kerak. Masalan, “U yoki bu voqea to‘g£risida qanday 
fikrdasiz?”. Ochiq savollarning kamchiligi shundaki, javoblar turlicha bo'ladi 
va qayta ishlash qiyinlashadi, bundan tashqari subyektiv talqin ehtimolligi 
oshadi va bu o'z navbatida natijalarga salbiy ta’sir ko'rsatadi. Yopiq savollarda 
berilishi mumkin bo'lgan javoblar ro'yxati keltiriladi. Bu turdagi savollarning 
kamchiligi shundaki, sotsiolog barcha javob variantlarini oldindan ko'ra bilmaydi 
va odatda (ijtimoiy so'rovlar o'tkazish amaliyotini ko'rsatishicha), 
respondentning g'ashini keltiradi. Shu nuqtai nazardan, yarim yopiq savollar 
eng ideal variant hisoblanadi, ularda berilgan muqobil javoblar ro'yxatidan

---

so‘ng respondentga o‘zining alohida fikrini bildirish imkoniyati yaratiladi.
Shaklan savollar to‘g‘ri va proyektiv yoki bilvosita boiishi mumkin. To‘g‘ri 
savollar bevosita mavjud vaziyatga taalluqli boiadi. Masalan “Sizni ishingiz, 
~ boshligingiz, hamkasblaringiz va hokazolar qoniqtiradimi?”. Bevosita 
savollarning kamchiligi shundaki, respondentlar ularga obyektiv javob berishni 
istamaydi. Projektiv yoki bilvosita savollar jamoa, kichik guruhlardagi shaxslar 
o‘rtasidagi munosabatlami oydinlashtirish uchun qulayroq hisoblanib, anketali 
so‘rovlardan tashqari sotsiometrik tadqiqotlarda ham qoilaniladi. Savolning bu 
turi, odatda, quyidagicha tuziladi: “Faraz qiling (yoki agarda) siz boshqa ishga 
oidingiz, oldingi boshligingiz, hamkasblaringiz va hokazolar bilan ishlashni 
istarmidingiz?”
Vazifasiga qarab savollar asosiy, saralash, nazorat va kontakt savollarga 
bolinadi.
Asosiy savollar hodisalar va ijtimoiy faktlar haqida ma’lumot olishga 
moijallangan. Saralovchi savollardan kerakli respondentni aniqlash yoki uning 
axborotga egalik darajasini tekshirish uchun foydalaniladi.
Nazorat savollari asosiy savollarga berilgan javoblarning to‘g‘riligini, olingan 
maiumotning ishonchliligi va sifatini aniqlash uchun qo‘yiladi.
Kontakt savollar respondentni anketaga o‘rgatish va u bilan aloqaga kirish 
uchun qoMlaniladi. Anketa kontakt savoldan boshlanadi, shuning uchun u 
respondent tushunadigan va keyingi savollarga javob berishga qiziqish 
uyg‘otadigan darajada sodda va qiziqarli boiishi kerak.
Anketaning tuzilishi. Kirish qismi so'rov oikazayotgan tashkilotning nomi, 
so‘rovning maqsadi va ijtimoiy tadqiqot natijalaridan qay taxlit foydalanish 
ko‘rsatiladigan respondentga murojaatdan iborat boiib, unda javob beruvchining 
shaxsiy ishtiroki,ahamiyati va muhimligi ta’kidlanadi, javoblarning sir saqlanishi 
kafolatlanadi, anketani toidirish qoidalari tushuntiriladi.
Asosiy qism, odatda, bir necha savollar bloklarini o‘z ichiga oladi. Birinchi 
blok haqiqiy ma’lumot olishga qaratiladi va uncha qiyin bolmagan savollardan 
tashkil topadi. Ikkinchi blokda savollar murakkablashib boradi, masalan, 
respondentning qadriyatlar orientatsiyalari, ijtimoiy maqsadlari, fikrlari va 
munosabatlari aniqlanadi. Uchinchi blok eng nozik va nazorat savollaridan 
iborat bo‘lib, ma’lumotni chuqurlashtirish va tekshirishga qaratiladi.
Anketaning demografik qismi respondentning ijtimoiy maqomi va ijtimoiy- 
demografik tavsiflari, masalan, lavozimi, kasbi, oilaviy ahvoli, jinsi, yoshi, 
mehnat staji, oilaning jon boshiga to‘gJri keladigan daromadi va hokazolar 
taalluqli savollardan tuziladi.
So‘rov sifatini ta’minlaydigan asosiy qoidalar. Birinchidan, faqat ma’lumot 
to‘plashning boshqa yoilari bilan, masalan, rasmiy hujjatlar orqali javob olish 
mumkin boimagan, asosiy savollargina kiritilishi lozim.