Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

3.2. Mehnat resurslarining shakllanishi
«Mehnat resurslarining shakllanishi» tushunchasi ancha vaqtlardan buyon 
iqtisodiy adabiyotlarda va statistik amaliyotda qaror topgan bo‘lib, o'ziga 
xos tor kasbiy atama sifatida ishlatilib kelinadi. Bu tushunchaning nimadan 
iborat ekanligi haqida umumiy tarzda qabul qilingan, munozara talab 
qilmaydigan tasaw ur yo‘q. Biz esa «mehnat resurslarini shakllantirish» 
deganda mehnat resurslarining doimiy ravishda yangilanib turishi tushuniladi, 
deb hisoblaymiz.
Mehnat resurslari qanday shakllanishini aniqlash uchun biz birinchidan, 
mehnat resurslarini uchta yirik yosh guruhlari bo‘yicha — mehnatga layoqatli 
kishilar, mehnatga layoqatli kishilardan yoshroq va mehnatga layoqatli 
yoshdan kattaroq kishilami, ikkinchidan, har bir guruh aholi soniga, 
uning o'zgarishiga ta ’sir qiluvchi omillami, uchinchidan, mehnat resurslari 
va aholining tabiiy va mexanik o‘zgarishdagi umumiy va o'ziga xos tomonlami 
ko‘rib chiqishimiz lozim.
Mehnat resurslarining aksariyat qismini ishga layoqatli yoshdagi mehnatga 
qobiliyatli aholi tashkil etadi. Mehnat qilishga layoqatli yoshdan katta kishilar, 
ishlovchi pensionerlar va amalda «nol» vazifasini bajaruvchi shaxslar, 
m ehnatga layoqatli yoshdan kichiklar, ishlovchi o'sm irlar m ehnat 
resurslarining salmog‘ida u darajada sezilarli rol o‘ynamaydi.
Mehnatga layoqatli yoshdagi ishga qobiliyatli aholi. 
Mehnat resurslari 
tarkibiga I va II guruhdagi ishlamaydigan nogironlar kirmasligini esda tutgan 
holda, dastlab biz mehnat qilishga layoqatli yoshdagi aholini, so'ngra uning 
mehnat qilishga qobiliyatli qismini qarab ko‘rib chiqamiz.
Mehnatga layoqatli yoshdagi fuqorolar butun aholining bir qismi bo‘lib, 
ulaming soni demografik omil ta’sirida o'zgarib turadi. Ulaming qancha 
bo'lishi tegishli yoshlardagi o'lim darajasiga bog‘liq. Bu shuningdek, mehnat 
qilish yoshiga yetgan yoshlar bilan pensiya yoshiga yetgan fiiqorolar soni 
o'rtasidagi nisbatga ham bog'liq. 0 ‘lim qanchalik kam bo‘lsa va mehnat qilish
31

---

yoshiga yetgan fuqorolar bu yoshdan chiqqan kishilar o'rtasidagi farq 
qanchalik yuqori bo‘lsa, mehnat qilish qobiliyatiga yetgan kishilar soni 
shunchalik ko‘p bo'ladi yoki aksincha.
0 ‘zbekistonda o‘tgan asming 80-yillari oxiri-90-yillari boshidagi iqtisodiy 
o ‘zgarishlar o‘smirlaiga qanday ta’sir qilgan bo'lsa, pensionerlarga ham 
yuqoridagi sabablarga ko‘ra, taxminan shunday ta’sir qildi. Pensioneriaming 
mehnat bozori birmuncha ko'paydi. Kelgusida uzoq muddatli tamoyillaming 
ta'sir qilishi tobora ko‘proq namoyon bo‘ladi, ular vaziyatni izga solib, 
pensioneriaming mehnat resurslarini toldirishga qo‘shadigan hissalarini 
oshiradi.
0 ‘smirlar va pensioneriaming mehnat bilan bandlik darajasidagi 
o ‘zgarishlar faqat mehnat resurslariga emas, balki aholining soniga ham 
daxldordir.
Tug‘ilishdagi farqlar darhol aholi sonining oshishiga ta’sir qiladi, mehnat 
resurslarida esa faqat 16 yildan keyin aks etadi. Qancha kishi pensiya yoshiga 
yetishi faqat mehnat resurslariga ta’sir qiladi, butun aholi soniga daxldor 
bo‘lmaydi.
Mehnat resurslarining aksariyat qismini mehnat Qilishga layoqatli 
yoshdagi mehnatga qobiliyatli aholi tashkil etadi. Shuning uchun ham mehnat 
resurslarining dinamikasiga xos xususiyatlar ko‘proq darajada mehnatga 
layoqatli yoshdagi aholi bilan bog'liqdir.
Butun aholi va uning mehnatkash qismidagi dinamikaning xilma-xil 
yo‘nalishda yaqqol ifodalangan o‘zgarishi voqealaming normal borishdan 
chetga chiqish deb qaraladi. Ana shu sababli normal ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanish uchun noqulay shart-sharoit yaratadi.