Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali farmakognoziya

Vitaminlar - organizmning xayotiy faoliyati, ko’payishi, o’sishi uchun kerakli, kimyoviy tarkibi jixatidan har xil past malekulali moddalar guruxidir.
Hozir vitaminlarning kimyoviy tuzilishi aniqlangan bo’lsada, eski odat bo’yicha ular “vitamin” so’zi va lotin alfavitining bosh xarflari bilan ataladi.
Deyarli barcha vitaminlar o’simlik organizimida sintezlanadi. Faqat vitamin A va D xosil qiladigan birikmalar-provitaminlar o’simlik to’qimalarida sintezlanib, xayvon organizmiga o’tgandan so’ng ular o’z vitaminiga aylanadi.
Odam va xayvonlar organizmi ko’pchilik vitaminlar faqat o’simliklardan oziq-ovqat bilan birga oladi. SHuning uchun ovqat maxsulotlari tarkibida vitaminlarning yo’qligi yoki biror-bir vitaminning xazm bo’lmasligidan-avitaminoz kasali kelib chiqadi.
Ovqat bilan vitaminning kam tushishi yoki yomon xazm bo’lishi-gipovitaminoz kasali kelib chiqadi. Aksincha, ovqatlar bilan vitaminlarni ko’proq tushishi-gipervitaminoz deb ataluvchi kasallikni keltirib chiqaradi.
O’simliklar o’sa boshlagan birinchi kunidanoq to’qimada vitaminlar biosintezi boshlanadi. Ularning miqdori o’simliklarni o’sish davrida doimo o’zgarib turadi. Bu o’zgarish juda ko’p faktorlarga bog’liq. Xususan, o’simliklarni o’sish joyi va iqlimi, yorug’lik, mineral va organik o’g’itlar, namlik, mikroelementlar, tuproqdagi mineral tuzlar tarkibi va kontsentratsiyasi xamda kislotali sharoit vitaminlarni biosinteziga ta’sir ko’rsatuvchi faktorlar hisoblanadi.
Vitaminlar erituvchilarda erishiga qarab ikki guruhga bo’linadi.
1. Suvda eruvchi vitaminlar – B₁, V₂, V₆, RR, N, R, S va U vitaminlar, pantaten, folat, para-aminobenzoat kislotalar, inozit va boshqalar.
2. Yog’larda eruvchi vitaminlar – A, D, Ye va K₁ vitaminlar.
Ayrim vitamin bo’lmagan moddalar organizmda oddiy reaktsiyalar orqali vitaminlarga aylanishi mumkin. Bunday moddalar provitaminlar deyiladi. Bunga karotinoidlar misol bo’ladi, karotinoidlar molekulasi 2 ta (-karotin) yoki 1 (- va -karotinlar) molekula A vitaminga aylanishi mumkin. Bundan tashqari, ayrim sterinlar (ergosterin) inson terisi ultrabinafsha nurlari ta’sirida D vitaminiga aylanishi mumkin.
Moddalar almashinuvining aloxida turlariga yoki organizmning aniq tuzilmalari faoliyatiga ijobiy ta’sir etuvchi, ammo organizmda almashtirib bo’lmasligi isbotlanmagan moddalar vitaminsimon moddalar deyiladi. Bunday moddalarga bioflavonoidlar (vitamin R), pangamat kislotasi (vitamin V₁₅), paraaminobenzoy kislotasi (vitamin N₁), orotat kislotasi (vitamin V₁₃), xolin (vitamin V₄), inozit (vitamin V₈), karnitin (vitamin V₅), metilmetioninsulfon xlorid (vitamin U), lipoevat kislotasi kiradi.