Toshkent davlat agrar universiteti sayyora xolmirzayeva

Fikr suhbat, muhokama, munozara shaklidagi nutqiy faoliyatlar davomida og‘zaki bayon qilinadi.
Suhbat – ma’lum bir mavzu yuzasidan dialog (yoki polilog) tarzida boʻlib oʻtadigan nutqiy muloqot.
Suhbat oldiga qoʻyilgan talablar:

1. 
   Mavzudan chetga chiqmaslik
   
2. 
   Savollarga aniq, qisqa, toʻla javob berish.
   
3. 
   Javob berish jarayonida savolning ahamiyatiga e’tibor berish, dalil va misollarning ishonarli boʻlishini ta’minlash.
   
4. 
   Suhbat jarayonida tinglovchilar holati, vaqti qiziqishlari, mavzuning dolzarbligini hisobga olish.
   
5. 
   Suhbatda kamtarlik, xushmuomalalik talablariga javob berish.
   
6. 
   Suhbat davomida nutqning ifodalilik, ta’sirchanlik, mantiqiylik, toʻgʻrilik, soflik kabi xususiyatlari talablariga rioya qilish.
   

Muhokama – biror masala yuzasidan koʻpchilikning fikrini toʻplash, ma’lum toʻxtamlarga kelishini anglatadi.
Muhokama nutqi oldiga qoʻyilgan talablar:

1. 
   Muhokama mavzusidan chetga chiqmaslik.
   
2. 
   Fikrni ixcham, sodda, ta’sirli qilib ifodalash.
   
3. 
   Ortiqcha lirik chekinishlarga berilmaslik.
   
4. 
   Fikrga mos dalil va isbotlarni aniq, loʻnda qilib keltirish.
   
5. 
   Boshqalar bildirgan fikrlarni takrorlamaslik.
   
6. 
   Fikrni ifodalash davomida oʻzgalar fikriga hurmat bilan qarash, oʻrinsiz bildirilgan fikrlarni kishi shaxsiga tegmasdan inkor etish.
   
7. 
   Fikrni bayon qilish davomida hayajonlanmaslik. Oʻzini ogʻir tutish.
   

Munozara – biror masala yuzasidan taraflarning bahsini, tortishuvini anglatadi. Bahs jarayonida har bir ishtirokchi oʻzining haq ekanligini isbotlashga intiladi.
Munozarada nutqqa qoʻyilgan talablar:

1. 
   Mavzudan chetga chiqmaslik.
   
2. 
   Mazmunni ochuvchi, fikrni isbotlovchi dalillarning yetarli boʻlishi.
   
3. 
   Dalillardan mantiqan xulosa chiqarish.
   
4. 
   Nutqning ifodali tizimli, hayajonli boʻlishi.
   
5. 
   Nutq shaklining ixcham, qiziqarli boʻlishi.
   
6. 
   Nutq egasining vazmin, ogʻir boʻlishi.
   
7. 
   Suhbatdosh hurmatining ifodasi boʻlishi, uning shaxsiga tegadigan soʻz va gaplarning boʻlmasligi.
   

Notiqlik. Aytilayotgan fikrning tinglovchiga yetib borishi va uning ruhi hamda xulqiga ta’sir etish notiqlik san’atiga bogʻliq.
Notiqona nutq maqsadi va xususiyatlariga koʻra quyidagi turlarga ajratiladi:

1. 
   tashviqiy nutq
   
2. 
   tanqidiy nutq
   
3. 
   tabrik nutqi.
   

1. 
   Tashviqiy nutq deb muallif koʻzda tutgan biron voqea-hodisani bajarishga tinglovchilarni da’vat etuvchi, undovchi nutqqa aytiladi.
   

Tashviqiy nutq oldiga qoʻyilgan talablar:

1. 
   mavzudan chetga chiqmaslik
   
2. 
   mavzu mohiyatini toʻla ochib berish
   
3. 
   mavzu dolzarbligini uqtira olish.
   
4. 
   nutqning ta’sirchanligini oshira olish.
   
5. 
   koʻchirma va misollarni oʻrinli keltira olish.
   

2. 
   Tanqidiy nutq.
   

Yuz bergan hodisalar, shaxslar hatti-harakatlariga e’tirozli munosabatda boʻluvchi nutq tanqidiy nutq hisoblanadi.
Tanqidiy nutq oldiga qoʻyilgan talablar:

1. 
   yuz bergan voqea-hodisalarning mohiyatini ochib berish;
   
2. 
   tanqid uchun dalillarning yetarli boʻlishi;
   
3. 
   notiqning oʻta hayajonlanib ketmasligi;
   
4. 
   haqiqatdan chetlanmaslik;
   
5. 
   kishi shaxsiga tegmaslik;
   
6. 
   nutq shaklining jozibadorligi, ohangdorligi.