Toshkent davlat agrar universiteti. O. A. Ostonov

Qoraxoniylar 
Yettisuv,  Sharqiy  Turkiston  o'lkalarida  IX  asr  ikkinchi  yarmida  turli  turkiy  qavmlar, 
elatlaming o'zaro birikuvi natijasida va qo'shiluvi davomida Qoraxoniylar davlati tashkil topdi. 
Mazkur  davlatga  asos  solgan  siymo  Abdulkarim  Sotuq  Bug'roxon  (859-955)  yag'molar 
qavmiga mansub bo'lgan. Bu davlat hukmdorlari «arslonxon» yoki «qoraxon» unvonlari bilan 
yuritilgan. Qoraxon so'zining lug'aviy ma'nosi esa turkiy qabilalarda «uiug
,
»« «buyuk» degan 
tushunchalami anglatgan. Qoraxon «Tamg'achxon» ham deb yuritilgan. 
Bu davlatning qudrati yuksalib, u tez orada katta hududlami o'z qo'l ostiga kirita boradi. 
Uning  poytaxti  Sharqiy  Turkistonning  Bolasog'un  shahri  bo'lgan.  Abdulkarim  Bug'roxon 
vafotidan keyin uning vorislari davrida Markaziy Tyan- Shan va Yettisuv o'lkalari egallanadi. 
Endilikda  Qoraxoniylar  Somoniylar  hukmronlik  qilayotgan  Movarounnahr  yerlarini  ham 
butunlay egallashga kirishadilar. Bu davrda Somoniylar davlati chuqur ichki ziddiyatlar, sinfiy 
ixtiloflar  orqasida  tanglik  holatiga  tushib  qolgan  edi.  Bundan  foydalangan  Qoraxoniylar 
hukmdorlari  -  Hasan  va  Nasr  Bug'roxonlar  yetakchiligidagi  qo'shin  Somoniylar  qarshiligini 
qiyinchiliksiz yengib, (992-996 va 999— yillarda) Buxoroni egallaydi, somoniylar sulolasining 
so'nggi  Vakili  Ismoil  al-Muntasir  (1000-1005)  hukmronligi  barham  topdi.  Oqibatda  butun 
Movarounnahr hududlari Qoraxoniylar tasarrufiga o'tadi. Shu tariqa, Qoraxoniylar hukmronligi 
katta hududlarga yoyiladi. 
Qoraxoniylar  davlatining  boshqaruv  tizimi  mahalliy  hududiy  boshqarish  tartibiga 
asoslangan.  Xonlik  hududlari  nihoyatda  bepoyon  bo'lganligidan,  har  bir  yirik  hudud  yoki 
viloyat  eloqxonlar  (mahalliy  hukmdorlar)  tomonidan  nisbatan  mustaqil  tarzda  idora  qilingan 
(Masalan, Samarqand, Buxoro, Yettisuv v.b.). Eloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki 
to'lovlami  markaziy  hokimiyat  hukmdori  -  Tamg'achxonga  yuborib,  amalda  o'z  mulklarini 
mustaqil boshqarganlar. 
Qoraxoniyiaming  Movarounnahrdagi  hukmronligi  murakkab  ijtimoiy-siyosiy  vaziyatda, 
turli  sulolaviy  umshlar,  ziddiyatli  jarayonlar  girdobida  kechgan.  Ayniqsa,  xonlikning  muhim 
hayotiy markazlari hisoblangan Samarqand, Buxoro, 

---

Balx  va  Termiz  kabi  joylami  qo'lga  kiritish  uchun  Saljuqiylar,  Qoraxitoylar  bilan  ko'p  bor 
urush harakatlari olib borilgan. 
Xususan,  Saijuqiylaming so'nggi podshohi  Sulton  Sanjar (1118-1157)  Qoraxoniyiaming 
Movarounnahrdagi hukmdori Arslonxon (1102-1130)ning zaifiashib qolganligidan va mahalliy 
ruhoniylar fitnasidan foydalanib, Samarqand va uning atroflarini bosib oladi. Shundan so‟ng, 
Qoraxoniylar sulolasiga mansub mahalliy xonlar amalda Sulton Sanjarga tobe bo'lib qoladilar. 
Biroq  ko'p  o'tmay,  bu  hududlar  sharqdan  qayta  bostirib  kelgan  Qoraxitoylar  ta'siriga  tushib 
qoladi. 
Faqat 1211— yilga kelib, ya'ni so'nggi Xorazmshoh Alouddin Muhammad (1200-1220) 
davrida Qoraxoniyiaming Movarounnahrdagi rasmiy boshqamviga butunlay barham beriladi. 
Qoraxoniylar  davrida  Movarounnahming  ijtimoiy-iqtisodiy  hayotida  bir  qator  muhim 
o'zgarishlar yuz beradi. Birinchidan, Qoraxoniylar o‟lkani zabt etgach, bu yerda ko'p asrlardan 
buyon hukm surib kelgan yerga egalik qilishning muhim shakii - dehqon mulkchiligini tugatib, 
bu mulklarni davlat tasarrufiga oladilar. Bu mulklar o‟z navbatida qoraxoniylarga tobe bo'lgan 
sodiq  amaldorlar,  harbiy  iashkarboshilar,  davlat  xizmatchilari  yoki  ularga  yon  bosgan  yuqori 
ruhoniylar,  din  peshvolariga  mulk  qilib  beriladi.  "Dehqon"  tushunchasi  shu  vaqtdan  boshlab, 
amalda, yemi ishlovchi, unda mehnat qilib kun kechiruvchi ijtimoiy toifa maqomiga ko'chdi. 
Ikkinchidan,  Qoraxoniylar  davriga  kelib  уег-mulkka  egalik  qilishning  "iqto"'  va 
iqtodorlik  munosabatlari  yanada  chuqur  ildiz  otadi.  Iqtodorlar  o'z  tasarrufidagi  hududlarda 
yashovchi aholidan  olinadigan soliqlar  evaziga katta  daromadlar  olganlar. Uchinchidan,  O'rta 
Osiyo  hududlarining  Qoraxoniylar  davlati  tarkibiga  o'tishi  yerli  aholi  etnik  tarkibida  ham 
muhim  o'zgarishlarni  vujudga  keltiradi.  Qoraxoniylar  hokimiyatining  bu  hududga  yoyilishi, 
ayni  zamonda,  sharqiy  hududlardan  turkiy  qavmlar,  elatlaming  bu  yerlarga  kelib,  o'mashib, 
o'troqlashuviga sezilarli ta'sir ko‟rsatadi. Bu esa, shubhasiz, o'zbek xalqining etnik shakllanish 
jarayoniga ta'sir etadi. Ayni chog'da turkiy tilning iste'mol doirasi to'xtovsiz kengayib bordi. 
Shu  bilan  birga  bu  tilning  mahalliy  xalq,  elatlaming  adabiy  tili  sifatidagi  mavqeyi  va 
maqomi ham tarkib topib bordi. Go'zal va nafis qadimgi turkiy, ya'ni eski o'zbek adabiyotining 
yuksak  badiiy  namunalari  hisoblangan  Mahmud  Qoshg'ariy,  Yusuf  Xos  Hojib  va  Ahmad 
Yugnakiylaming betakror ijodiyoti bunga yorqin dalil bo‟la oladi.