|
3.8 - rasm. Trapetsiya ko„rinishidagi ariqning ko„ndalang kesim yuzasi.
Bu yerda: m – doimiy, b – qiymat sifatida kiritiladi, shunda (3.14) formula quyidagi ko‗rinishga ega bo‗ladi:
W = b h0+ m h02 (3.15)
m h02 + b h0 - W = 0 (3.16)
ushbu kvadrat tenglamaning yechimi quyidagi ko‗rinishga ega bo‗ladi:
h0 ga ega bo‗lgan holda ariqning samarali faoliyat ko‗rsatadigan ko‗ndalang kesimi qiymati – V ni shaharning hohlagan maydonida xizmat ko‗rsatayotgan ariq uchun qo‗llash mumkin.
V = b + 2 m h0 (3.18)
Shunday qilib, shahar hududidan o‗tadigan ariq ko‗ndalang kesimlari o‗lchamlarini shu joyga bog‗liq bo‗lgan sug‗orishga talab qilinadigan suv miqdori va qor, yomg‗irdan hosil bo‗ladigan shahar tashqarisiga olib chiqib ketiladigan suv miqdorlarini inobatga olgan holda ariqning ko‗ndalang kesim o‗lchamlarini aniqlash imkoniyati paydo bo‗ldi.
Shahar hududida faoliyat ko‗rsatadigan ariq va kanallarda suv sarfini tejash va ular qirg‗oqlarini yemirilishidan asrash maqsadida turli xil qoplama qurilmalari ishlatiladi. Ayniqsa, shahar ariqlarida suvni o‗z oqimida ta‘minlashni amalga oshirish maqsadida ariqlarning bo‗ylama nishabligi 8 % kam bo‗lmasligi yoki eski shahar hududlarida eng kamida 4% kam bo‗lmasligi QMQ da belgilab qo‗yilganligini doimo inobatga olish lozimdir. Ushbu me‘yorlarga amal qilinsa, shahar hududida qor-yomg‗ir mavsumlarida suv bosish va toshqinlarning oldi olinadi.
Shahar ariqlari va oqova suv tarmog„ining ekologiyaga ta‟siri
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, Markaziy Osiyo mamlakatlari shaharlarining rivojlanishi to‗g‗ridan-to‗g‗ri shahar ariqlari faoliyati bilan bog‗liq ekanligi ko‗rinib turibdi. Shunday ekan, shahar hududida sug‗orish ariqlarining faoliyat ko‗rsatishi bir tomondan ko‗kalamzor olamning rivojlanishiga asosiy manba bo‗lib hisoblansa, ikkinchi tomondan esa undan tarqaladigan namlik ta‘sirida shahar yer osti kommunal xo‗jaligi yer osti muhandislik tarmoqlarining namlik ta‘sirida asta-sekin emirilishiga, talofotlarning sodir etilishiga va zaminning cho‗kishlar oqibatida shahar xo‗jaligiga misli ko‗rilmagan darajadagi salbiy oqibatlarni olib kelishi katta muammolarni keltirib chiqaradi (3.9-rasm). Shu sababdan ham shahar sug‗orish tizimi shahar hududida qo‗llanishida maqbullik (optimizatsiya) masalalarini juda yaxshi o‗rganib loyihalar qabul qilinishi Markaziy Osiyo mamlakatlari shaharlarining rivojlanishida katta o‗rin tutadi.
Qor-yomg‗ir suvlarini oqizishni tashkillashtirish hududdagi suv nisbati va ekologiyaning o‗zgartirishiga sabab bo‗ladi. Bunda asosan qor-yomg‗ir va oqova suvlarni tozalamasdan ko‗l va daryolarga tashlash natijasida sodir bo‗ladi. Suvning tabiatda aylanish jarayonida uning yer qatlamiga sizib o‗tishi natijasida sizot suvlar sathi ko‗tariladi. Ayniqsa, tozalanmagan suvdagi zararli kimyoviy moddalarning sizot suvlar tarkibiga qo‗shilishi katta ziyon keltiradi.
Ushbu suvlarning salbiy ta‘sirini quyidagicha izohlash mumkin: havo tarkibidagi va yer sirtidagi changlar, aerozol, qalay, yoqilmagan neft mahsulotlari, yo‗l buzilishidan paydo bo‗lgan muallaq kimyoviy moddalar oqova suvlar orqali ko‗l, daryo va soylarga tushadi. Bu moddalar asta-sekin quvur tubiga o‗tirib qolib, mo‗‘tadil suv oqimiga qarshi ta‘sir ko‗rsata boshlaydi.
Tarkibida organik moddalar bo‗lgani uchun ular suvdagi kislorodni iste‘mol qila boshlaydi. Bu jarayon organik moddalarning mineralizatsiyasi davrida (25 kecha-kunduz atrofida) suv tarkibida kislorod etishmasligiga olib keladi. Suv havzalarining kislorod holatiga ko‗ra ko‗chalardan yuvilib olib kelingan neft mahsulotlari ham salbiy ta‘sir ko‗rsatadi.
Turli xil korxona va umumiy hovliga ega bo‗lgan uy-joylarning chiqindi suvlari, pastqam joyda turib qolgan suvlarning qor-yomg‗ir suvlari bilan qo‗shimcha oqishi, ko‗llar va tuproqlarda bakteriyalarning paydo bo‗lishiga sabab bo‗ladi. Shuning uchun avvalo bunday suvlar umumiy suv tozalagich yoki maxsus inshootlardan o‗tkazilishi talab qilinadi. Buning uchun alohida yoki yarim alohida suv oqizgich tizimidan foydalanishning ahamiyati katta bo‗ladi.
Bunda tabiiy yoki sun‘iy aeratsiya usulida ishlovchi texnik suv tindirgich yoki biologik hovuzlar bevosita suv tashlagich kollektorining tugallanish qismida quriladi. Suvning tabiiy shimilish jarayonini kamaytirish uchun suv havzalarini muhofaza qilish, bu talabga ko‗ra suv yo‗llari tezligi 5 sm/m va sarfi 1 m3/s bo‗lgan va oqmaydigan yo‗l yoki hovuzlarga oqova suvlar ta‘sirida ifloslantirmaslikni ta‘minlash maqsadida joylarni obodonlashtirish talab qilinadi.
|
|
Inshoot va kommunikat- siyalarning talofati
|
Gruntning to‘satdan cho‘kishi
|
Yer osti inshootlari va kommunikatsiyalari xizmat davrining kamayishi
Salbiy ta‘sirlari
Yer osti inshootlari va kommunikatsiyalarining yemirilishi
Zaminning o‘zgarishi
Karst va suffoziya holatlarining jadallashuvi
Ariq
Suv havzalarida sho‘rlik darajasining oshishi
Iqlimning o‘zgarishi
Yer osti suv sathining ko‘tarilishi
Suv havzalarida gidrogeologik holatning o‘zgarishi
Qaytarma suv hajmining oshishi
Ekologik silsilaning o‘zgarishi
Suv sifatining ozgarishi
Ko‘l va suv sathi havzalarining ko‘tarilishi
Biologic hosildor- ligining oshishi
Tabiiy hosildor- ligining oshishi
Atmosferada namlik aylanma harakatining o‘zgarishi
Atmosferada namlik almashuvining o‘zgarishi
Mikroiqlim mahalliy o‘zgarishining yaxshilanishi
Do'stlaringiz bilan baham: |
