Toshkent arxitektura-qurilish instituti rahimov qodir ergashevich kommunal infratuzilma

Asosiy fondlarning boshlang’ich 
qiymati 
To’liq 
qiymati 
Eskirishni hisobga 
olgan holda qiymati 
Asosiy fondning sotib olish, 
qurish qiymati 
+ 
Tashish, o’rnatish va ishga 
tushirish xarajatlari
(10000+500=10500 ming so’m) 
Asosiy fondlarning boshlang’ich 
qiymati
- 
Eskirish qiymati 
Eskirish 5 yilda 50% bo’lsa: 
10500 – 5250 = 5250 ming so’m 
Asosiy fondlarning tiklash qiymati 
To’liq
tiklash qiymati 
Eskirishni hisobga 
olgan holda qiymati 
01.01.2001 yilda ishga 
tushurilgan asosiy vosita 01.01. 
2006 yil qadar 2 marta qayta 
baholangan (1,3 va 1,5 koef) 
10500x1,2x1,5= 18900 
ming so’m 
Eskirish 5 yilda 50% bo’lsa: 
18900– 9450 = 9450 ming 
so’m 
8.1- rasm. Asosiy fondlarini baholashning turlari 

---

122 
Buxgalteriya balansida asosiy fondlarning boshlang’ich qiymati bilan 
birgalikda eskirish qiymati (F-1 shakli 010 qator) aks ettiriladi.
Asosiy fondlarning eskirishi ikki turga jismoniy va ma`naviy eskirishga 
bo’linadi. 
Asosiy fondlarning jismoniy (mexanik) eskirishi asosiy fondlarning 
boshlang’ich holatini ishlab chiqarishda foydalanish va mexanik emirilish 
natijasida yuzaga keladi. Jismoniy eskirish ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish 
jarayonidagi ko’pgina faktorlarga bog’liq bo’lib, bir xil darajada kechmaydi. 
Kommunal xo’jaligi korxonalarida asosiy fondlarning eskirishi ko’p jihatdan 
iqlimning ta`siriga, asosiy fondlarga xizmat ko’rsatishning tashkil etilganligiga, 
xizmat ko’rsatuvchi xodimlarning malakasiga va iste`molchilarning ulardan 
foydalanish munosabatlariga bog’liq bo’ladi. 
Jismoniy eskirishni (JE) quyidagi formuladan foydalanib aniqlash mumkin: 
100


аfmm
afxm
Т
Т
JE
Bu Yerda: 
T
afxm
- asosiy fondlarning haqiqiy xizmat qilgan muddati; 
T
afmm
- asosiy fondlar xizmat qilishi kerak bo’lgan me`yoriy muddati; 
Shuningdek, asosiy fondlarning jismoniy eskirishini ularning amortizatsiya 
summasiga nisbatan ham hisoblash mumkin. Bu usulda quyidagi formuladan 
foydalanamiz:
.
100


b
K
AS
JE
AS - hisoblangan amortizatsiya summasi (eskirish summasi); 
Q
b
– asosiy fondlarning boshlang’ich (qayta tashkil qilish) qiymati. 
Asosiy fondlarning ma`naviy
 
eskirishi ularning qadrsizlanishi yoki texnik 
jihatdan zamonaviy ishlab chiqarish talablariga javob bera olmasligini bildiradi. 
Asosiy fondlar ikki shaklda ma`naviy eskiradi: 

---

123 
- birinchi shaklda asosiy fondlar ko’rsatgan xizmat va ishlab chiqargan 
mahsulotga iste`molchilarda talab yo’qolishi natijasida ro’y beradi; 
- ikkinchi shaklda asosiy fondlarning o’rniga fan-texnika taraqqiyoti 
natijasida yanada samaraliroq fondlarning paydo bo’lishi natijasida yuzaga keladi. 
Asosiy fondlar yuqorida keltirilgan ma`naviy eskirishilari quyidagi 
formulalar yordamida aniqlanadi: 
;
100
EM
1



b
b
К
ТК
К
.
100
E
2




ya
e
ya
У
У
У
Bu erda: 
K
b
- asosiy fondlarning to’liq boshlang’ich qiymati; 
TK - asosiy fondlarning tiklanish qiymati; 
U
ya
- yangi texnikaning unumdorligi; 
U
e
–eski texnikaning unumdorligi. 
Asosiy fondlarni qayta tiklash, ya`ni jismoniy va ma`naviy eskirgan asosiy 
fondlarning o’rnini iqtisodiy to’ldirish uchun korxona bu vositalar qiymatidan 
amortizatsiya ajratmalarni ayirib tashlaydi hamda bu ajratmalar keyinchalik 
xarajatlar sifatida mahsulot tannarxiga kiritiladi. 
Amortizatsiya ajratmalari amortizatsiya me`yorlari asosida hisoblanadi va bu 
me`yorlar (A
m
) quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
Bu yerda: 
A - amortizatsiya ajratmalari; 
TBK - asosiy fondlarning to’liq boshlang’ich qiymati. 
Yillik amortizatsiya ajratmalari (A
yil
) miqdori quyidagi formula asosida 
aniqlanadi: 
100


ТBК
А
А
m

---

124 
ТBК 
kt
qoldiq
yil
Х
М
К
А
Т




Bu yerda: 
X
kt
– asosiy fondlar xizmat qilgan muddat davomida kapital ta`mirlashga 
sarflangan xarajatlar; 
M - uskuna, mashina va qurilmalarni, ular xizmat qilgan davr mobaynida 
modernizatsiya qilishga sarflangan xarajatlar; 
K
qoldiq
- asosiy fondlarning qoldiq (likvidatsion) qiymati; 
T - asosiy fondlarning xizmat qilish muddati, yil. 
Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonida asosiy fondlar asta-sekinlik 
bilan eskirib boradi va ularning ish qobiliyati ta`mirlash orqali qayta tiklanadi. 
Asosiy fondlarni o’z vaqtida ta`mirlash, ularni muddatidan oldin ishdan 
chiqishining oldini oladi, ularning xizmat qilish muddatini uzaytiradi va 
unumdorligini oshiradi. Kommunal xo’jaligi korxonalarida asosiy fondlarni 
ta`mirlash uch shaklda: