Toshkent aloqa tehnologiyalari universiteti u. N. Karimova metrologiya va telekommunikatsiya tizimlarida o

5.7.2. Quvvat o’lchagichlar tasnifi
Quvvat o’lchagichlar o’lchanayotgan kattalikning xarakteri bo’yicha uzluksiz yoki impulsli-modulyatsiyalangan signal­lar­ning o’rtacha quvvati o’lchagichlarga va impuls quvva­ti o’lchagichlarga bo’linadi. O’lchanayotgan quvvatning qiy­matlari darajasi bo’yicha kichik quvvatni (10 mVt gacha), o’rtacha quvvatni (10 mVt dan yuqori) va katta quvvatni (10 Vt dan yuqori) o’lchagichlarga bo’linadi. Quvvati o’lchanadigan liniya­larda energiya uzatilishi tipi bo’yicha vattmetrlarning qabul qiluvchi o’zgartgichlari koaksial va volnovodli o’zgart­gichlarga bo’linadi.
Quvvat o’lchagichlar ulanish xarakteri bo’yicha yutiladigan quv­vat o’lchagichlarga va o’tuvchi quvvat o’lchagichlarga bo’li­nadi.
Quvvat o’lchagichlarni foydalaniladigan fizik effekt bo’yicha uchta kategoriyaga bo’lish mumkin: issiqlik effekti­ga, mexanik effektga va elektron effektga asoslangan o’lchagichlar, issiqlik effektiga asoslangan asboblar, o’z navbatida, foydalanilgan elementlar turi bo’yicha tasnifla­nishi mumkin, buni quyiroqda ko’rib chiqamiz.
Quvvat o’lchagichlar uchun ushbu aniqlik klasslari belgi­langan: 1,0; 1,5; 2,5; 4,0; 6,0; 15,0; 25,0. Keng polosali va ko’p chegarali quvvat o’lchagichlar uchun turli chastotalar diapazonlari va turli o’lchash chegaralarida turli aniqlik klasslari belgilanishi mumkin.
5.7.3. Sanoat chastotali o’zgaruvchan tok va o’zgarmas tok
zanjirlarida quvvatni o’lchash
Quvvatning qiymatini bevosita baholash asbobi – elektro­dinamik vattmetr yordamida bevosita o’lchash bilan topiladi. Bunday vattmetrning ko’rsatishlari sanoat chasto­tali o’zgaruvchan va o’zgarmas toklarning ko’rsatishla­riga proportsionaldir. Vattmetrning qo’zg’almas g’altagini amper­metrga o’xshash yuklamaga ketma-ket, qo’zg’aluvchan g’altagini esa voltmetrga o’xshash parallel ulanadi (5.28-a rasm). Bunda sistematik va tasodifiy xatoliklar mavjud bo’ladi.
Sistematik xatolik vattmetr g’altaklari chulg’amlarining iste’mol quvvati sababli yuzaga keladi va ularning qarshi­liklari R_A va R_V ga hamda qo’zg’almas va qo’zg’aluvchan g’altak­larning ulanish sxemalariga bog’liqdir (5.28-rasm). 5.28-a rasmdagi sxema uchun qo’zg’almas g’altak orqali o’tadigan tok yuklama toki I_yu ga, qo’zg’almas g’altak chulg’ami qarshiligida tushuvchi kuchlanish esa kirish kuchlanishi U = U_V = U_A + U_yu ga teng. Demak, o’lchanayotgan tok va kuchlanish ko’paytmasi, ya’ni o’lchanayotgan quvvat:
P = UI_yu = U_yuI_yu = P_yu + P_A, (5.36)
bu yerda P_yu va P_A – yuklama va qo’zg’almas g’altak iste’mol qiladigan quvvatlar.

5.27-b rasmdagi sxema uchun qo’zg’almas g’altak chulg’ami orqali o’tadigan tok yuklama va qo’zg’aluvchan g’altak chulg’ami orqali o’tadigan toklar yig’indisiga teng:

I_A = I_yu + I_V. (5.37)
Qo’zg’aluvchan g’altakda tushuvchi kuchlanish yuklamadagi kuchlanishga teng. Bunda iste’mol qilinayotgan quvvat:
P = U_yuI_A = U_yuI_yu + U_yuI_V = P_yu + P_V, (5.38)
bu yerda P_V – qo’zg’aluvchan g’altak chulg’amli iste’mol qila­digan quvvat.
5.27-a rasmdagi sxema uchun nisbiy muntazam (metodik) xatolik:
δ = 100P_A/P_yu = 100R_A/R_yu, (5.39)
bu yerda δ protsentlarda ifodalangan. 5.27-b rasmdagi sxema uchun:
δ = 100P_V/P_yu = 100R_V/R_yu. (5.40)
5.27-a rasmdagi sxemani R_A << R_yu shartida, 5.27-b rasmdagi sxemani esa R_V ≈R_yu shartida qo’llash lozim. Asbobiy xatolik vattmetrning aniqlik klassi bilan o’lcha­na­di. O’zgaruvchan tokning qiymatlari katta bo’lganida vatt­metr tok o’lchash transformatori orqali ulanadi, kuchla­nish ham yuqori bo’lganida esa kuchlanish o’lchash transforma­toridan foydalaniladi. Quvvatni o’lchash chegaralarini bunday usul bilan kengaytirishda xatoliklar o’lchash trans­for­matorlari fazaviy siljishlari va transformatsiyalash koeffitsientini aniqlashning noaniqligi hisobiga o’sadi.
O’zgaruvchan tokda asbob ko’rsatmalari aktiv qarshilikka proportsionaldir.
Sanoat chastotali o’zgaruvchan va o’zgarmas tok quvvatining qiymatini bilvosita metod bilan o’lchash mumkin. Buning uchun bevosita baholash asboblari – ampermetr va voltmetr yordamida tok va kuchlanish o’lchanadi hamda olingan qiymat­lar ko’paytiriladi. Quvvatni bunday o’lchash metodining xatoliklari tok va kuchlanishni bevosita o’lchash xatoliklari bilan aniqlanadi. Quvvatni bevosita va bilvosita o’lchash sxema­lari bir xildir, shu sababli sistematik xatoliklar uchun (5.39) va (5.40) ifodalar ikkala o’lchash turi uchun ham o’rin­lidir.