Toshkent aloqa tehnologiyalari universiteti u. N. Karimova metrologiya va telekommunikatsiya tizimlarida o

6.6. Ostsillograf kalibratorlari
Ostsillograflar faqat elektr signallarni kuzatish uchun emas, balki ularning parametrlarini o’lchash uchun ham keng foydalaniladi. Ostsillografik o’lchamlarning aniqligini oshirishning turli metodlari mavjud, biroq kalibrlangan og’ish metodi eng istiqbollidir. Chiziqli yoyish bo’lganida gorizontal o’q vaqt o’qi, vertikal o’q esa kuchlanishlar o’qi bo’ladi. Aytaylik, yoyish ideal chiziqli va nurning gorizon­tal harakatlanish tezligi ma’lum bo’lsin. U holda vaqt inter­­valini o’lchash (masalan, impuls davomiyligini) masalasi ostsillogrammaning bizni qiziqtirayotgan gorizontal qis­mi­ning chiziqli o’lchamini o’lchash va hosil bo’lgan sonni yoyish tezligiga bo’lishga keltiriladi. Vaqt intervalini o’lchash nuqtai nazaridan, yoyish rostlagichining shkalasini nurning og’ish tezligini birliklarida darajalash qulaydir. Keyingi vaqtda, odatda, tezlikka teskari kattalik
K_g = T_to’g’/l_g (6.15)
dan foydalanilmoqda va uni yoyish koeffitsienti deb atalmoqda, bu yerda l_g – gorizontal o’qning to’g’ri yo’l davo­miy­ligi - T_to’g’ ga mos keladigan kesmasi uzunligi. Yoyish koef­fitsienti o’lchami turli diapazonlarda: mks/sm, ms/sm yoki s/sm. Vaqt intervali ostsillogramma kerakli qismining o’lchamini yoyish koeffitsientiga ko’paytirish bilan topila­di. Hozirgi zamon ostsillograflarida kalibrlangan koeffi­tsient K_g ni o’zgartirish uchun o’zgartirish karraligi 0,25; 0,5; 1; 2; 5 marta bo’lgan pog’onali ishga solgich (pereklyuchatel) yordamida amalga oshiriladi. Ravon rostlanish K_g ning qo’shni kalibr­langan pog’onalar orasidagi istalgan qiymatlarini o’rnatish imkonini beradi. Shunga o’xshash ostsillografning vertikal o’qining xarakteristikasi uchun og’ish koeffitsienti
K_v = U_kir/lv, (6.16)
bu yerda U_kir – ostsillografning Y kirishiga beriladigan signal amplitudasi, l_v – nurning vertikal yo’nalishda U_kir qiy­matga mos og’ishini anglatadi. Og’ish koeffitsienti kuchlanish bir­lik­lari­ning uzunlik birliklariga yoki ostsillograf ekra­ni­dagi shkalaning bo’limlariga taqsimlangani bilan ifoda­lanadi (V/sm; mV/sm; V/bol.; MV/bol.). Og’ish koeffi­tsientini 1,2 va 5 ga karrali pog’onalar bilan o’lchanadi. Ravon rostlanishi og’ish koeffitsientining ikkita kalibrlangan pog’ona orasidagi istalgan kalibrlanmagan qiymatini o’rna­tishga imkon beradi. Ba’zan ostsillograflarni og’ish koef­fi­tsientiga teskari bo’lgan va kanal Y ning sezgirligi deb ataladigan kattalik bilan tavsiflanadi. Buning qulayligi kamroq, chunki o’lchanayotgan kuchlanishni aniqlash uchun bo’­lish operatsiyasidan foydalanishga to’g’ri keladi.
Og’ish va yoyish koeffitsientlari biroz xatolik bilan o’rnatiladi. Ostsillografni ishlatish jarayonida kuchla­nish­lar va vaqt intervallarini o’lchash aniqligini ta’minlash uchun X va Y kanallarni sozlash zarur bo’ladi. Buning uchun ostsillograflar tarkibiga etalon signallar manbalari bo’lgan amplituda va davomiylik kalibratorlari kiritiladi. Uning kalibrlash signali – simmetrik to’g’ri burchakli impulslar (meandr) bo’lib, amplituda va davomiylikni kalibrlashni bitta signal bilan bajarish mumkin. Bu impuls­larning etalon qulochidan kalibrlash kuchlanishi sifa­ti­da, takrorlanish davridan esa kalibrlash intervali sifa­tida foydalaniladi.
Kalibrlash kuchlanishini shakllantirish uchun boshlang’ich signal manbasi bo’lib, sinusoidal signallarning yuqori stabil generatori xizmat qiladi. Bu signallardan simmetrik to’g’ri burchakli impulslar shakllantiriladi. Amplitudalar kalibratorining maksimal xatoligi odatda 1...3% ni tash­kil etadi. Og’ish koeffitsientini kalibrlash jarayoni kalibrlash signali ostsillogrammasining kuchlanishning minimal va maksimal darajalariga mos uchastkalarini masshtab to’ri chiziqlari bilan ustma-ust tushirishdan iborat (6.18-rasm). Bunda (6.18) ga asosan l_v = U_kir/K_v. U_kir (kalib­ra­tor kuchlanishi) va eksperimentator o’rnatgan K_v lar ma’lum bo’lganligi uchun hisoblab topilgan l_v his va o’lchangan l_v o’lch ni taq­qoslash mumkin. Agar l_v his ≠ l_v o’lch bo’lsa, kalibr­lashni ba­ja­rish lozim, bu kanalni kuchaytirish koeffi­tsientini max­­­sus sozlash organi orqali o’zgartirish bilan amalga oshi­riladi.