Тошкент ахборот технологиялари университети карши филиали ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси Х. Ж. Рузиев «Иқтисодиёт назарияси»

сотиб олиш ва тайёр товарларни сотиш учун кетган вақт муомала вақтини ташкил
этади.
Ишлаб чиқариш вақти уч қисмдан иборат бўлади:
1) бевосита меҳнат жараёни ёки иш даври (Ид);
2) турли танаффуслар даври (Тд);
3) ишлаб чиқариш воситаларининг ишлаб чиқариш заҳираларида бўлиш даври (Зд).
Демак,
Ив = Ид + Тд + Зд.
Иш даври - ишлаб чиқариш вақтининг асосий таркибий қисмидир.
Бу вақт давомида маҳсулот меҳнатнинг бевосита таъсири остида бўлади. Иш
даврининг давомийлиги ишлаб чиқариладиган маҳсулот хусусиятига, қўлланиладиган
меҳнатнинг миқдори ва унинг унумдорлиги даражасига боғлиқдир.
Танаффусларни табиий жараёнларнинг меҳнат буюмларига таъсир кўрсатиш
зарурлиги ва ташкилий тавсифдаги сабаблар тақозо этади.
Биринчи ҳолда, меҳнат
буюмлари у ёки бу даражада узоқ давом этадиган жисмоний, кимёвий ва биологик
жараёнларнинг таъсири остида бўлади. Бунинг натижасида муайян фойдали самарага
эришилади ёки истеъмол қийматларининг шакли ўзгаради. Бунда меҳнат жараёни қисман
ёки тўлиқ тўхтайди, ишлаб чиқариш жараёни эса давом этади. Ташкилий сабабларга кўра
танаффуслар вақти корхоналарнинг иш режими билан, шунингдек, ишлаб чиқаришни
ташкил қилиш хусусиятлари билан белгиланади.
Ишлаб чиқариш воситаларнинг заҳира ва эҳтиётлар сифатида бўлиш вақти - бу
уларнинг ишлаб чиқариш жараёнининг узлуксизлигини таъминлаш учун зарур бўлган
даврдир.
Тез қуритадиган, тез ачитадиган, умуман технологик жараёнларни
тезлаштирадиган янги техника ва технологияларнинг қўлланилиши танаффус даврининг ва
бинобарин ишлаб чиқариш вақтининг қисҳаришига олиб келади. Транспорт шахобчаларини
ривожлантириш, хўжалик алоқаларининг самарали тизимини белгилаш, ишлаб чиқариш
воситалари бозорини шакллантириш, эҳтиёжларни пухта ҳисобга олиш, муомала вақтини
қисқартириш учун муҳим аҳамиятга эга.
Капиталнинг айланиш тезлиги улардан фойдаланиш самарадорлигига жиддий таъсир
қилади.
Айланиш тезлиги
муайян давр ичида (А) қилинган айланишлар сони (п) ёки бир
айланишнинг давомийлиги (а) билан белгиланади: п=А/а; а=А/п.