Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

197

X bob.

 Huquqning 

shakli (manbai)

normativ-huquqiy hujjatlar huquqning asosiy shakli bo‘lsa, boshqa davlatlarda 

boshqaruv organlarining berilgan vakolat asosidagi (delegirovannoye) huquq 

ijodkorligi keng tarqalgan; uchinchi bir mamlakatlarda presedentlar va sud 

qarorlari; to‘rtinchi toifa davlatlarda – diniy qoidalar (Qur’on, sunna, ijmo, ma-

salan, Eron, Saudiya Arabistoni va boshqalar) ustunlik qiladi.

Ilmiy manbalarni o‘rganish shuni 

ko‘rsatadiki, huquqiy odat davlatchilik shakl-

lanishining ibtidosida ijtimoiy munosabatlarni 

tartibga soluvchi huquqiy qoidalarning tarixan birinchi ko‘rinishi bo‘lgan. Odat 

normalari asosida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish alohida ahamiyat 

kasb etadi. 

Odat – doimiy takrorlanishi natijasida kishilar ongida shakllangan 

xulq-atvor qoidasi. Jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi man-

balar tizimida odat va huquqiy odatni farqlash lozim. Kundalik turmushdagi 

barcha odatiy qoidalar ham huquqiy odat sifatida shakllanavermaydi.

Ma’lumki, ibtidoiy jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda 

odat normalaridan keng foydalanilgan va davrlar o‘tishi bilan odat o‘z o‘rnini 

huquqqa bo‘shatib bera boshladi. Bu davrni shartli ravishda uch bosqichga 

bo‘lish mumkin:

Birinchi bosqich – odatning mutlaq hukmronlik davri. Bu davrda jami-

yatdagi barcha ijtimoiy munosabatlar odat orqali tartibga solingan, ya’ni bu 

davrda huquq umuman bo‘lmagan, chunki bunda huquqni yuzaga keltiruvchi 

davlat ham bo‘lmagan.

Ikkinchi bosqich – odat va huquqning birgalikda amal qilgan davri. Bu 

davrda davlat paydo bo‘lib, asta-sekinlik bilan huquq normalari vujudga kela 

boshlagan, ya’ni huquq o‘z-o‘zidan, paydo bo‘lib, zudlik bilan odat asosida tartibga 

solinayotgan ijtimoiy munosabatlarni qamrab olgan emas, aksincha bosqichma-

bosqich, asta-sekinlik bilan odat o‘rniga, davlat tomonidan yaratilgan huquq 

normalari kela boshlagan.

Uchinchi bosqich – huquqning mutlaq hukmronlik davri. Bu davrda odat 

o‘z o‘rnini davlat tomonidan yaratilgan huquqqa bo‘shatib bergan va hozirga 

qadar huquq to‘la ustuvorlik qilmoqda.

Bugungi kunda odat faqat huquq yetarli tarzda tartibga sola olmayot-

gan bo‘shliqlarni to‘ldirish maqsadida qo‘llanilmoqda. Har qanday odat ham 

huquqiy odatga aylana olmaydi, balki u ma’lum bir guruh, sinf yoki butun 

jamiyatning manfaatlariga mos kelgan taqdirdagina, ijtimoiy foydali va dav-

lat tomonidan qo‘llab-quvvatlangan (ma’qullangan) holdagina 

huquqiy odat 

bo‘lishi mumkin. Huquqiy odat, boshqa ijtimoiy normalardan o‘zining davlat