Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

152

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

1. Marksistik siyosiy tizimlar (siyosiy tizimlarni bir-biriga keskin qara-

ma-qarshi qo‘yadi).

2. Demokratik siyosiy tizimlar (fuqarolarning davlat hokimiyati ustidan 

jamoat nazoratini ta’minlovchi mexanizm mavjud bo‘ladi).

3. Modernizatsiyalashgan siyosiy tizimlar (rivojlangan fuqarolik jamiyati 

va ratsional hokimiyatni amalga oshirish mavjud bo‘ladi).

4. An’anaviy siyosiy tizimlar (siyosiy an’analarga sodiqlik, hokimiyatning 

monarxiya shakli va hokazo).

5. O‘tish davri siyosiy tizimlari (bunday tizim negizida rivojlanmagan 

fuqarolik jamiyati, siyosiy rollarning zaif tabaqalashtirilganligi, hokimiyatning 

xarizmatik usulga asoslanganligi, siyosiy institutlarning sust rivojlanganligi 

yotadi).

Shu o‘rinda siyosiy tizimlar evolyutsiyasi va revolyutsiyasi to‘g‘risidagi 

ayrim nuqtayi nazarlarni o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Jamiyatdagi ijtimoiy 

sinfiy kuchlar joylashuvidagi o‘zgarishlar oqibatida jamiyatning siyosiy tizimi 

ham o‘zgarishlarga yuz tutadi. Shu tufayli siyosiy jarayon – ijtimoiy subyekt-

larning siyosiy tizimni shakllantirish, o‘zgartirish, qayta tuzish va ro‘yobga 

chiqarish borasidagi barcha harakatlarining yig‘indisi, degan xulosaga kelish 

mumkin.

Jamiyat siyosiy tizimining ichki tuzi-

lishi (strukturasi)ni to‘g‘ri tavsiflash uchun 

unga kiruvchi qismlarni aniqlab olish me-

zonlarini qat’iy belgilash lozim. Bundagi 

asosiy talab sistemaga kiruvchi qismlarning ichki batartibligi (tashkiliy 

mezon) va faoliyatining siyosiy yo‘naltirilganligi (siyosiy mezon) hisobla-

nadi. Ushbu talab (mezon)lar siyosiy tashkilotning ijtimoiy vazifasi, maqsa-

di, funksiyalari, faoliyatining asosiy sohalari, faoliyat yuritish va tashkiliy 

prinsiplarini aks ettiruvchi nizom, dastur, ustavlarda normativ tarzda ras-

miylashadi.

Faoliyatning siyosiy yo‘naltirilganligini aks ettiruvchi mezon siyosiy 

sistemaning u yoki bu instituti uchun quyidagicha ahamiyat kasb etadi: 

birin-

chidan, muayyan ijtimoiy birlikning, sinf yoki guruhning siyosiy manfaatlarini 

ifodalashga qodir bo‘lish; 

ikkinchidan, siyosiy hayot va siyosiy munosabat-

larning ishtirokchisi bo‘lish; 

uchinchidan, davlat hokimiyatiga bevosita yoki 

bilvosita aloqador bo‘lish – hokimiyatga egalik qilish, uni shakllantirish yoki 

undan foydalanish, davlat organlari bilan hamkorlik qilish yoki ularga muxoli-

fatda bo‘lish shakllaridan birontasining mavjud bo‘lishi; 

to‘rtinchidan, o‘z faoli-