Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

«xalq suvereniteti» pozitsiyasida turib Monteskyening 

hokimiyatlar taqsimlanishi g‘oyasini tanqid qilgan. Russo o‘z davri uchun ilg‘or 

hisoblangan siyosiy dastur bilan chiqqan. Uning asosida davlat hayotini «aql 

hukmronligi» va xalq suverenitetini ta’minlovchi 

«ijtimoiy shartnoma» vosi-

tasi orqali demokratik tashkil etish g‘oyasi yotadi.

---

142

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

Russo davlat vakolatlari taqsimlanishini, ya’ni davlat organlari o‘rtasida 

vakolatlar chegaralanishini tan olgan. Russoning ta’biricha, qonun chiqaruvchi 

hokimiyat – suveren xalq irodasining ifodachisi bo‘lganligi sababli, u (qonun 

chiqaruvchi) barchaga taalluqli umumiy xususiyatga ega masalalarni tartibga 

solishi lozim. Ijroiya hokimiyat suveren xalq qarori bilan o‘rnatilganligi bois, u 

xalqning ishonchli tayanchi va xizmatkori sifatida maydonga chiqadi. Barcha 

davlat organlarining tengligiga oliy qonun chiqaruvchi hokimiyatni qayta 

tuzish evaziga erishiladi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni xalqning o‘zi 

bevosita majlislarda amalga oshiradi (yirik shaharlarda vakillik organlari 

tuzilishi mumkin).

Yuqorida keltirilgan ikki yondashuv elementlarini birlashtirish birinchi 

marta Amerika Qo‘shma Shtatlarining 1787-yilgi Konstitutsiyasida o‘zining 

qonuniy ifodasini topgan. Konstitutsiya mualliflari «biz Qo‘shma Shtatlarning 

xalqi... » degan so‘zlar bilan uning suverenitetini bayon etgan. Davlat organlari 

(Kongress, Prezident va unga itoat qiluvchi ministrlar, sudlar)ning vakolatla-

rini bo‘lib berish orqali esa, «o‘zaro tiyib turish va qarshi ta’sir etish sistemasi» 

bilan to‘ldirilgan hokimiyatlar taqsimlanishini joriy qilgan.

Ko‘pchilik burjua davlatlari, shu jumladan AQSh ham, xalq suvereniteti 

va undan kelib chiquvchi qonunning oliyligi prinsipi zamirida «hokimiyatlar 

taqsimlanishi»ni e’tirof etgan. Masalan, AQSh Konstitutsiyasiga binoan, qonun 

chiqaruvchi hokimiyat Vakillar palatasi va Senatdan iborat Kongressga tegish-

li. Ijro etuvchi hokimiyat saylashga vakil qilingan kishilar tomonidan saylanadi. 

Prezident bir vaqtning o‘zida ham davlat boshlig‘i, ham hukumat boshlig‘i hi-

soblanadi. U qonunlarga itoat etishi shart, ammo Kongressga hisob bermaydi.

AQShning Oliy sudi nafaqat odil sudlovni amalga oshirish vakolatlariga, 

balki konstitutsiyaviy nazorat huquqiga ham ega. Buning ma’nosi shuki, Oliy 

sud qonunlarning va ma’muriy aktlarning konstitutsiya normalariga muvofiqligini 

tekshiradi va ularni g‘ayrikonstitutsiyaviy deb e’lon qilish hamda prezident 

yoki kongress aktlarini yuridik kuchga ega emas, deb topish imkoniyatiga ega. 

Jiddiy siyosiy inqirozlar davrida esa, Amerika Oliy sudi qonun chiqaruvchi va 

ijro etuvchi hokimiyatlar o‘rtasida arbitrlik (hakamlik) rolini bajaradi. Shu yo‘l 

bilan hokimiyatlar faoliyatini o‘zaro uyg‘unlashtiradi.

An’anaga ko‘ra, hokimiyatlarning taqsimlanishi prinsipi AQSh Konstitutsi-

yasida o‘zining eng aniq ifodasini topgan deb hisoblanadi. Bunga Amerika davlat 

qurilishi tajribasidan olingan yuqoridagi misollar ham dalil bo‘la oladi. Ammo 

ko‘pchilik amerikalik mutaxassislarning o‘zlari e’tirof etganidek, hokimiyatlar 

taqsimlanishining mohiyati Massachusets shtatining Konstitutsiyasida yanada 

mukammalroq o‘z talqinini topgan. Unda masalan, shunday deyilgan: «Jami-

yatda insonlar emas, balki qonunlar hukmron bo‘lishi uchun uni boshqarishda:

---