Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

72

Odilqoriyev X.T. 

Davlat va huquq nazariyasi

erishish mumkinligini ko‘rsatib bera olmaganidadir. Mabodo, ekspluatatsiya 

markazini yarim mustamlaka va rivojlanayotgan mamlakatlarga ko‘chirish 

nazarda tutiladigan bo‘lsa, bunday «farovonlik» nazariyasining e’tiborni tortishi 

amri mahol

1

.

Davlatning normativistik nazariyasi. Mazkur ta’limotning yorqin 

namoyondalaridan biri avstriyalik mutafakkir Gans Kelzen (ayni vaqtda legis-

tik yondashuv vakili) davlat tushunchasini quyidagi ma’nolarda tavsiflaydi:

Birinchidan, davlat avvalo sof yuridik yondashuv nuqtayi nazaridan ko‘rib 

chiqilmog‘i lozim. U yuridik shaxs, «huquqiy fenomen», o‘ziga xos korporatsiya 

sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. Davlat millat miqyosidagi huquqiy tartibdir. 

Yuridik fenomen sifatidagi davlat bilan huquq o‘rtasidagi munosabatga xuddi 

huquq bilan individum o‘rtasidagi munosabat tarzida qaralmog‘i kerak. Kelzen-

ning fikricha, davlat huquqni o‘rnatishi yoki sanksiyalashdan qati nazar, xuddi 

individdek bo‘lishi, ya’ni o‘z xatti-harakatida huquq bilan bog‘liq bo‘lishi lozim.

Ikkinchidan, davlat tushunchasi sotsiologik ma’noda xam ishlatilishi 

mumkin. Bu tarzda davlatga kandaydir «sotsiologik birlik», huquqiy tartib va 

huquqiy reallikdan mustaqil mavjud bo‘lgan «sotsial reallik» sifatida ham 

qaralishi mumkin. Sotsiologik nuqtayi nazardan qaraganda davlat uchun xos 

bo‘lgan jihat – uning jamiyatni boshqarish yuzasidan vakolatlarining bir 

qancha organlarga berilganligi, bir qator organlar qo‘lida to‘planganligidir. Shu 

bois jamiyatda hokimiyat vakolatiga ega bo‘lgan bir necha tuzilmalar mavjud.

Uchinchidan, davlat tushunchasi jonli, tabiiy organizm sifatida ham bel-

gilanishi mumkin. Bu yondoshuvga asoslangan holda, davlat «sotsial biologik 

shakl» sifatida namoyon bo‘ladi. Kelzenning bu qarashlari davlatning paydo 

bo‘lishi to‘g‘risidagi organik nazariya tarafdorlari tomonidan qo‘llanilgan.

To‘rtinchidan, Kelzen va uning tarafdorlari davlatni «normalar tizimi», 

«normativ tartib», «siyosiy tashkillashgan jamiyat» «davlat-hokimiyat» deb bel-

gilashgan, ta’riflashgan. Kelzenning fikricha, davlat siyosiy xususiyatga ega, 

va u avvalo siyosiy tashkilot sifatida namoyon bo‘ladi, chunki u «majburlov, 

kuch ishlatish tartibini» belgilaydi, zero u «kuch ishlatishga bo‘lgan monopol 

huquqqa ega»

2

.

Yana bir yondashuv – «huquqiy davlat» nazariyasiga alohida bobda mu-

fassal to‘xtalamiz.

Shunday qilib, davlatning ijtimoiy hodisa sifatida murakkabligi, uning 

turfa talqini, uning tushunchasining turlichaligini belgilaydi. Shu bois turli 

davrlarda davlatni turlicha tushunish mavjud bo‘lgan. Davlatni sobiq sovet 

1 

Islomov Z.M. Davlat va huquq: umumnazariy masalalari. – T., 2000. – 100–101-betlar.

2 

Qarang: Проблемы теории государства и права / Под. ред. проф. М.Н. Марченко. – М.: Юристь, 

2004. – 74-bet.

---