Toshkent «Adolat» 2018 davlat va huquq nazariyasi

173

VIII bob.

 Huquqning 

mohiyati

Huquq insoniyat aql-idroki, tafak-

kuri mahsuli sifatida noyob, benazir hodisa 

bo‘lganligi bois, uning talqiniga qiziqish na-

faqat so‘nmas, balki tinimsiz ortib bormoqda. 

Huquq mavjud bo‘lgan butun tarixiy davr 

mobaynida uning talqini va ta’rifiga bag‘ishlangan ko‘plab ta’limotlar, konsep-

siyalar, nuqtayi nazarlar yaratilgan. Ushbu ta’limotlarning turli-tumanligiga 

huquqni tushunish pozitsiyasi, saviyasi sababdir. 

Huquqni tushunish – 

inson-

ning huquqni anglash, uni o‘zi uchun qabul qilish (baholash) va unga ijtimoiy 

hodisa sifatida o‘z munosabatini bildirish borasidagi maqsadga yo‘naltirilgan 

fikriy faoliyatining jarayoni va natijasidir.

Huquqni tushunish 

subyektlari

 – fuqarolar, oddiy insonlar; professional 

huquqshunoslar, huquq ilmi bilan shug‘ullanuvchi olimlar. Huquqni tushunish 

hamisha subyektiv tabiatga ega.

Huquqni tushunish 

obyekti

 – sayyoramiz miqyosidagi huquq, mamlakat 

(jamiyat) miqyosidagi huquq, huquq sohasi, huquq instituti, huquqning alohida 

normalari.

Huquqni tushunish 

mazmunini

 subyektning o‘z huquq va majburiyatlari, 

aniq va umumiy huquqiy imkoniyatlar (ruxsat etilgan holatlar), taqiqlangan ho-

latlar, shuningdek undagi qoidalarning adolatliligi yoki adolatsizligi borasidagi 

fikri (bahosi) ifodalangan bilimlari tashkil etadi.

Huquq haqidagi turli ta’limotlar va nuqtayi nazarlar mazmunini yori-

tishda quyidagi holatlarga (omillarga) e’tibor qaratish lozim: 

birinchidan,

 

«tadqiqotchi» huquq harakatlangan qaysi tarixiy davrda va madaniy ma-

konda yashagan; 

ikkinchidan,

 huquqni anglash natijasi hamisha huquqni 

o‘rganuvchi subyektning falsafiy, axloqiy, diniy, mafkuraviy pozitsiyasiga 

bog‘liq; 

uchinchidan,

 u yoki bu konsepsiyaning asosini nima tashkil etadi 

(huquq yaratilishining manbayini yoki bu hodisaning mohiyatini nima tash-

kil qiladi), huquqning manbayi (insonmi, Xudomi yoki tabiatmi) va mohiyati 

sifatida nima tushuniladi (sinf irodasimi, inson erkinligining me’yorimi yoki 

individning tabiiy egoizmimi); 

to‘rtinchidan,

 bir tomondan, konsepsiyaning 

barqarorligi va uzoq yashashi, ikkinchi tomondan, uning o‘zgaruvchanligi, 

rivojlanayotgan ijtimoiy munosabatlar moslashuvchanligi. Huquq aslida nima 

ekanligini, uning mohiyati va belgi-xususiyatlarini mukammalroq anglash 

uchun uning qadimiy talqinlariga, shakllanish ildizlari va rivojlanish qonuni-

yatlari izohiga qaytib ish ko‘rish afzal.

Qadimgi yunon faylasuflari, davlat va huquq masalalari bilan mashg‘ul 

bo‘lgan olimlari va amaliyotchilari bildirgan nodir fikrlar, yaratgan ta’limotlarini 

o‘rganish muhim o‘rin tutadi. Qadimgi yunon ijtimoiy-huquqiy fikri quldorlik